Mazkur mavzuni o’rganishning maqsad va vazifalari - falsafa haqida dunyoqarashning va u haqidagi ko’p asrli tarix va XX asr madaniyatida ko’plab munozaralarda davom etib kelgan keng tarqalgan turli qarashlar fonida inson bilimining eng qadimgi yo’nalishlaridan birining maxsus shakli sifatida umumiy bilimlarga ega bo’lish. Birinchi mavzuni o’rganishning jiddiy va aniq maqsadga yo’naltirilganligi talabalarga shaxsiy dunyoqarashi nuqtai nazarini rivojlantirishga yordam beradi, ularni falsafadagi asosiy yo’nalishlar va ilmiy bilish imkoniyatlarining turli dunyoqarashlari bilan tanishtiradi, shuningdek, mazkur o’quv fanining maqsadi va falsafiy bilim doirasida ishlatiladigan tushuncha va kategoriyalar sohasi bilan tanishtiradi.

Mazkur mavzuni o’rganishdan so’ng, talabalar:

· Falsafa dunyoqarashning maxsus shakli sifatida qanday xususiyatga xosligi va u din va mifologiynad nimasi bilan ajralib turishini bilishlari lozim; falsafiy bilimning asosiy masalalari va tarkibiy qismlarini(ontologiya, gnoseologiya va metodologiya); falsafiy kategoriyalar mohiyati: borliq, materiya, ong, haqiqatni bilishlari lozim.

· Mavzuning mazmuni aniqlashda asosiy falsafiy atamalar va tushunchalardan foydalana olishi lozim va turli falsafiy yo’nalishlar va ularning asosiy farqlari mavjudligi sabablarini asosli tushuntira olish, shaxsiy dunyoqarash nuqtai nazarini rivojlantirib, zamonaviy dunyoda falsafaning asosiy vazifalarini tavsiflay olishi lozim.

Ushbu mavzuni o’rganishda, e’tiborni quyidagi tushunchalarga qaratish lozim:

· dunyoqarash;

· mif;

· din;

· odatdagi dunyoqarash;

· ontologiya;

· gnoseologiya;

· materializm;

· monizm;

· dualizm;

· agnostitsizm;

· subyektiv idealizm;

· obyektiv idealizm;

· dialektika;

· metafizika;

· borliq;

· materiya;

· ong;

· bilish;

· haqiqat;

· harakat;

· bo’shliq;

· vaqt;

· hissiy bilish;

· aqliy bilish.

Mavzu bo’yicha nazariy material

Savol 1. Falsafa fanining predmeti, uning asosiy muammolari va yo’nalishlari.

Falsafa – insoniyat ilmi, ma’naviy madaniyatning eng qadimgi sohalaridan biri hisoblanadi. Bizgacha yetib kelgan eng tanish falsafiy tizimlar qariyb 2,5 ming yil oldin Qadimgi Sharq (Hindiston, Xitoy) mamlakatlarida vujudga kelgan, ammo, falsafa eng yuqori yetuklikka Qadimgi Yunonistonda erishdi. «Donishmandlikni sevish» ma’nosini anglatuvchi «Falsafa» tushunchasini ilk marta qadimgi yunon faylasufi va matematigi Pifagor tushuntirdi, maxsus fan nomi sifatida esa yunon faylasufi Aflotun ishlatdi.

O’zining rivojlanishida falsafa shakllanishning uzoq yo’lini bosib o’tadi. Inson evolyutsiya jarayonida tabiat atrofidagi muhitdan o’zini ajratishni va shu tariqa unga qarama-qarshi bo’lgan va undan farq qiladigan o’zining betakrorligi kabi atrof muhitning ham o’ziga xosligini tushuna boshlaydi.

Falsafa predmetini tushunish ham o’zgaradi. Pifagor va boshqa qadimgi yunon faylasufi Geraklit haqiqatni izlashda falsafasining mohiyatini quyidagicha ko’rishardi, Platon - abadiy va mutlaq haqiqatlarni anglab yetishda, uning shogirdi qadimgi yunon faylasufi Arastuning fikriga ko’ra, falsafa vazifasi borliqning umumiyligi, ilk tamoyillari va asosiy sabablarini tushunish.

Falsafa fanini aniqlashga bo’lgan yondashuvlarning turli-tumanligida, umuman falsafiy bilimlarga xos bo’lgan o’sha umumiylikni belgilash mumkin.

Falsafa borliq va bilishning umumiy, universal printsiplari, insoniyatning o’zligi va uning atrof muhitga nisbatan munosabati haqida ta’limot sifatida belgilanishi mumkin. Shuning o’zi falsafiy in’ikos markazida turgan asosiy muammolarni belgilaydi.

Falsafiy muammolarning ichki bo’linishi hali qadimda belgilangan (to’g’risi, u unda zamonaviy ijtimoiy fanlarga oid bilimlarning barcha sohalarini, shuningdek, keyinchalik tabiiy fanlarga tarkibiga o’tib kirgan bilimlar). Asosiy sohalar – ontologiya yoki borliq haqidagi ta’limot, gnoseologiya (epistemologiya) – bilish haqidagi ta’limot, mantiq – tafakkur shakllari haqida ta’limot. Keyinchalik ijtimoiy falsafa, aksiologiya –qadriyatlar haqidagi ta’limot, falsafa tarixi, etika va estetika qo’shilgan.

Falsafaning o’ziga xos xususiyati bu dunyoqarashning muammolarini belgilaydi va hal qiladi.

Dunyoqarash – bu olam va undagi insonning o’rniga eng asosiy qarashlarning majmui, shuningdek, ularga asoslangan inson fe’l-atvori tamoyillarini belgilaydigan his-tuyg’ular, e’tiqodlar, ideallar, baholardir. Turli darajali ma’naviy shakllanish sifatida u hayotni his etish (hissiy lahza), dunyoni idrok etish (ratsional tomoni) va insonning dunyo va o’z-o’ziga munosabatini o’z ichiga oladi. Dunyoqarash – shaxsning ham, jamiyatning ham o’ziga xos ma’naviy asosi, chunki u xulq-atvor va faoliyat tamoyillarini belgilaydi va ideal yo’nalishlarni tashkil qiladi.

Tarixan mifologik, diniy, odatdagi, falsafiy kabi dunyoqarash shakllari shakllangan.

Mifologik dunyoqarash atrof muhit hodisalarini tushuntirish uchun birinchi urinishga sifatida ibtidoiy jamiyatning ilk bosqichlari uchun xos bo’lib, hissiy-ta’sirchan shaklda voqelikning fantastik in’ikosidir.

Diniy dunyoqarash xalq hayotida va olamda, dunyoning yer va osmonga bo’linishi g’ayritabiiy kuchlarga e’tiqod qilishi bilan asosiy rol o’ynaydigan g’ayritabiiy kuchlarga e’tiqodi bilan ajralib turadi.

Odatiy dunyoqarash sog’lom fikr shaklida o’zini namoyon qiladi va birinchi navbatda, amaliy masalalarga qaratilgan. Odamlar hayotida muhim rol o’ynab, u shu bilan birga yetarlicha o’ylanmagan, izchil va tizimlashtirilgan emas, xatolar va yanglishishdan xoli emas, asosiy bilim talab qilinganda, qiyin masalalarni hal qilishda qiyinchilik sezadi, shu jumladan, falsafa sohasida ham.

Falsafiy dunyoqarash dunyoqarashning eng yuqori turi sifatida nazariy va mantiqiy tahlilga asosan dunyoni to’g’ri tushuntirishdan iborat. Dunyoqarashning boshqa turlaridan farqli o’laroq falsafa uchun asoslilik, mantiqiy asoslanganlik, isbotlanganlik, bilimlarning tizimli xususiyati xos. Falsafa, dunyoni bir butun holda tushunishni shakllantirib, dunyoqarashning mag’zi, uning nazariy asosi hisoblanadi.

Falsafa belgilangan bilim tizimi sifatida hal qilishi kerak bo’lgan bir qator masalalarni o’z ichiga oladi. Ammo, markaziy mafkuraviy muammo - insonning dunyoga munosabati – falsafada asosiy savolda aniqlashtiriladi: tafakkurning borliqqa, ongning materiyaga, ideallikning moddiylikka munosabati qanday. Falsafaning asosiy masalasi falsafiy dunyoqarash darajalarining xilma-xilligini belgilaydigan murakkab tuzilishga ega. Falsafa asosiy masalasining birinchi, umumiy va asosiy darajasi aniqlanganda ikki tomonga bo’linadi. Materiyaning ongga nisbatan munosabati haqidagi masalaning birinchi tomoni materiya yoki ongning birlamchi ekanligi haqidagi savol hisoblanadi, voqeliktning fundamental turlarining ikkisidan qaysi biri moddiy yoki ideal bo’lib, belgilovchi hisoblanadi va boshqasini yuzaga keltiradi, dunyo asosida turadi. Bu masalani ikki xil yondashuv orqali hal qilish mumkin: olam negiziga ikki asosdan birini, materiyani yoki ongni, soladigan monistik (yunoncha monos – bir, yagona) va ikki asosni teng qabul qiladigan dualistik (lotinchadan dualis – ikki taraflama). Shu bilan birga, ikkinchi yondashuv falsafada juda kam tarqalgan va uning eng mashhur vakillari XVII asrning fransuz faylasufi R.Dekart va XVIII asrning nemis faylasufi I.Kant bo’lgan.

Monistik yondashuv doirasida materializm va idealizm kabi falsafiy yo’nalishlarni ajratib ko’rsatish mumkin. Materializm nuqtai nazaridan, materiya birlamchi, ong esa undan olingan. U kimning ongi bo’lishidan qat’iy nazar, atrof-muhitni o’z-o’zidan obyektiv mavjudlik sifatida izohlaydi. O’zining taraqqiyotida, materializm bir qator bosqichlarni bosib o’tdi – antik dunyo stixiyali materializmidan metafizikka (Geraklit, Demokritning va boshqalar), 17-18 asrlarda mexanik materializmga (F.Bekon, J.Lok, K. Gelvetsiy, va boshqalar.) va keyinchalik, dialektik materializmga (K.Marks va F.Engels).

Idealizm dunyo rivojlanishi ma’naviy tamoyil bilan belgilanadi, deb hisoblaydi. Uning ikki shakli mavjud - obyektiv va subyektiv idealizm. Obyektiv idealizm antik falsafa davridan buyon davom etib kelmoqda. U inson ongiga bog’lanmagan holda mavjud bo’lgan obyektiv dunyoning mavjudligini tan oladi, ammo, dunyoni insonga bog’liq bo’lmagan muayyan obyektiv ong – xudo , ruh, olam ongining (Platon, Gegel) natijasi va ifodasi ekanligini tasdiqlaydi. Subyektiv idealizm birlamchi voqelikni inson hissiyoti va shu bilan birga birlamchi indiviidual ong (XVIII asr ingliz faylasufi D.Berkli) deb hisoblaydi. Falsafaning asosiy masalasini hal qilishda materializm va idealizmining zidligi boshqa muammolarni hal etishda ularning nomutanosibligi degani emasligini ta’kidlash lozim. Bundan tashqari, har bir falsafiy yo’nalishni ham yo materializm yoki idealizmga kiritish mumkin emas. Ammo, har bir falsafiy ta’limotda ratsional mohiyatni topish mumkin.

Falsafa asosiy masalasining boshqa tomoni – inson atrofidagi voqelikni, uning mavjudligi obyektiv qonunlarini va faoliyatini munosib ravishda tan olish mumkinligi masalasi. Ba’zi faylasuflar inson uchun dunyoni to’liq bilish mumkinligini tan olishadi. Vakillari asosan bu savolga salbiy javob beradigan falsafiy yo’nalishlar mavjud. Dunyoni, umuman olganda, o’rganib bo’lmaydi deb hisoblaydigan falsafiy ta’limot agnostitsizm (yunonchadan a – yo’qlik, gnosis – bilim) deb nomlanadi (D.Yum, I.Kant). Dunyoni o’rganish masalasi bo’yicha faylasuflarning bo’linishi ularning materialistlar va idealistlarga ajralishi bilan mos kelmaydi, negaki, idealistlarning ba’zilari dunyoni o’rganish mumkinligini tan olishgan. Shunga qaramasdan, izchil materializm dunyoni o’rganish mumkinligini tan olish bilan chambarchas bog’liq. Bundan tashqari, faylasuflarning oz qismi dunyoni o’rganish mumkinligi haqidagi savolga bir xil javob berishdan bosh tortuvchi skeptiklar hisoblanadi.

Tafakkurning borliqqa munosabati haqidagi savol falsafaning asosiy savoli hisoblanadi, chunki, oxir-oqibatda unga aynan u yoki bu javobni orasida haqiqat muammosi, anglash usuli muammosi, ontologiya muammosi, shuningdek, olam mohiyatini tushunib olishga harakat qilayotgan aniq fanlarning mafkuraviy va umumnazariy asosi kabi barcha falsafiy muammolarni hal qilish tamoyillari belgilaydi.

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

1. Falsafiy dunyoqarashning o’ziga xos xususiyatini belgilang.

2. Falsafiy bilim mohiyatini ifoda etuvchi asosiy tushunchalarni nomlang.

3. Falsafaning asosiy savolini tasvirlab bering.

Mavzu 2. Boshlang’ich falsafiy kategoriyalar: borliq, materiya, ong, bilish. Falsafa vazifalari.

Falsafiy bilim mohiyatini ifoda etuvchi asosiy tushunchalar: borliq, materiya, ong, bilish. An’anaviy falsafa tomonidan mavjudlik sifatida tushuniladigan borliq quyidagi shakllarni o’z ichiga oladi: narsalarning mavjudli, inson hayoti, ma’naviy turmush va ijtimoiy hayot.

Materiya inson ongiga bog’lanmagan holda mavjud bo’lgan obyektiv voqelik sifatida harakat, makon va zamon kabi atributlar (borliqning umumiy shakllari) bilan chambarchas bog’liq.

Harakat – o’zgarishlar va o’zaro ta’sirlarning barcha turlarini (mexanik, fizik, kimyoviy,biologik, ijtimoiy) o’z ichiga olgan bir tushuncha, ikki tomonlama yo’nalishi bo’lishi mumkin bo’lgan sifatli o’zgarish: taraqqiyot (ko’proq rivojlangan shakllariga o’tish) va regress (obyektning ilgari bosib o’tgan bosqichlariga qaytishi).

Materiya harakatining umumiy shakllari - obyektlarning cho’zilish xususiyatiga ega makon va jarayonlarni avj oldirish tezligi, ularning maromi va sur’atini ifoda etuvchi zamon hisoblanadi.

Ong subyektiv voqelik sifatida faqat insgonga xos bo’lgan alohida holat. Tabiatan u ideal, egasi nuqtai nazaridan esa ikki asosiy shakllari mavjud: individual va ijtimoiy.

Bilish jarayoni – bu ikki darajaga ajratilgan dunyo haqida aniq bilim olishga, haqiqatni (bilimimizning obyektiv voqelikka mosligi) anglashga qaratilgan subyektning ijodiy faoliyati: hissiy (tushkunlik, hissiy qabul qilish, tasavvur) va ratsional (tushuncha, mulohaza, yakunlovchi fikr). Bilishda ruhiyatning ongsizlik holati darajasida intuitsiya alohida o’rin tutadi.

Falsafada dialektika va metafizika umumiy hisoblangan bilishning shakllari va usullarini o’rganish alohida o’rin tutadi. Dialektika – qarama-qarshi tamoyillarga qarshi kurash orqali amalga oshiriladigan borliqning barcha shakllarining umumiy aloqasi haqidagi ta’limot. Dialektika tizimi asosiy qonunlarni (qarama-qarshiliklar birligi va kurashi; miqdoriy va sifatli o’zgarishlarga o’tish; inkorni inkor etish qonuni), tamoyillar (borliqning barcha shakllari aloqalari; butun borliqning rivojlanishi va o’zgaruvchanligi) va borliqning qarama-qarshilik g’oyasini uning mavjudligi sabablari va shartlari sifatida o’z ichiga oladi. Metafizika dialektikadan farqli o’laroq barcha o’zgarishlarni faqat miqdoriyga olib boradi, rivojlanishning ichki manbaisini inkor qilib, uni «tashqariga», jarayon yoki hodisaning tashqarisiga olib chiqadi. Metafizikaning namoyon bo’lish shakllari: dogmatizm, relyativizm, eklektizm, sofistika.

Shunday qilib, falsafaning o’ziga xosligi shundan iboratki, u boshqa fanlar uchun falsafa ahamiyati, uning asosiy vazifalari haqida gapirishga asos beradigan voqelikni bilish va o’zlashtirishning umumiy ta’limoti sifatida usuli haqida va umumiy usullarning majmui sifatida o’zini namoyon qiladi.

Eng avvalo, falsafa odamlarning dunyoni bilishi bilan va insonni murakkab tizim butunligi sifatida qurollantirib, dunyoqarashlik funksiyasini bajaradi. Dunyoni kontseptual tushuntirish hisoblanib, u eng keng tarqalgan savollarni oshkor etishni mo’ljallab, uning to’g’ri talqin anglash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. XIX asrning nemis faylasufi Gegel falsafani «davrning ma’naviy mohiyati» g’oyasini anglab yetgan davr deb bejiz aytmagan.

Metodologik funktsiya (yunonchadan - bilish yo’li) shundan iboratki, falsafa dunyoni va uning o’zgarishini tushuntirish, o’rganish usullari va yo’llari tizimini ishlab chiqadi. Boshqa fanlar usullaridan farqli o’laroq, falsafa eng keng tarqalgan metodologiya sifatida ajralib turadi, ya’ni dunyoni bilish va idrok qilishning umumiy tamoyillarini ifodalaydi. Bu usullar ilmiy faoliyatga ham xos, shuning uchun falsafa alohida fanlar uchun umumiy metodologiya bo’lib xizmat qiladi. XVIII asr ingliz faylasufi F.Bekon falsafasi yo’lni yorituvchi mash’ala bilan solishtirgan.

Aksiologik funksiya (yunonchadan – qimmatli) turli qadriyatlar (ijtimoiy, ma’naviy, mafkuraviy) nuqtai nazaridan mavjud bo’lgan baholashni o’z ichiga oladi. Ayniqsa, Rossiya jamiyati rivojining bugungi bosqichi uchun muhim bo’lgan yo’nalishni va qadriyatlar tizimini tanlash muammosi hal qilinayotganda jamiyat rivojlanishining keskin burilish davrlarida bu funksiya muhim sanaladi.

Falsafaning tanqid qilish funksiyasi aksiologik funksiya bilan bog’liq, chunki muayyan qadriyatlarni tasdiqlab, har qanday falsafiy tizim mavjud qadriyatlarni, hukmron tartiblarni tanqid qiladi.

«Barcha narsadan shubha qilish» tamoyili falsafaning butun tarixi uchun xos edi.

Falsafa inson va dunyo, materiya va ongning rivojlanishi umumiy tendentsiyalari haqida farazlarni ifoda etib, prognostic funksiyani ham bajaradi. Yunon faylasufi Demokritning atomistik nazariyasini eslash kifoya. XX asrda aynan falsafa birinchi marta bugungi kunning global muammolariga e’tiborni qaratdi va ularni hal qilish yo’llarini belgiladi, ekologik muammolarni hal qilish vositasi sifatida inson va tabiatni o’zaro ta’sirini uyg’unlashtirish g’oyasiga murojaat qildi. XX asr falsafasi zamonaviy insonning amaliy faoliyatidan bevosita foydalanish imkoniyatiga ega bir qator – matematik mantiq, matematik tilshunoslik, ekofalsafa, madaniyatning biosfera haqidagi konsepsiyasi fanlarining vujudga kelishini tezlashtirishga hissa qo’shgan falsafa uchun bir qator yangi muammolarni ifodaladi (xususan, taxnika va inson, inson va tabiat, global modellashtirish).

Falsafa insoniyatning umumiy madaniyatining bir qismi sifatida inson salohiyatini nazariy fikrlash uchun rivojlantirib, aql jihatdan yetuklikni shakllantirib, intellektual funksiyani bajaradi, o’z dunyoqarashining shakllanishiga xizmat qiladi. Har bir yangi avlod hayotga qadam qo’yar ekan, yana azaliy «inson va atrof-muhit» muammosini hal qiladi. Falsafa muayyan tarixiy davr, madaniyati xususiyatlariga muvofiq uni hal qilish uchun turli xil imkoniyatlarni taklif qildi. Falsafaning rivojlanish tarixining keyingi muhokamasi ushbu imkoniyatlar haqida batafsil ma’lumot olish imkonini beradi.

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

1. Borliqning asosiy shakllarini ta’riflab bering.

2. Dialektika va metafizika o’rtasidagi farqlarni bilish usullari sifatida ko’rsating.

Mavzu 2. Falsafani rivojlantirishning asosiy bosqichlari va yo’nalishlari

Mavzu savollari:

1. Qadimgi dunyo, Yevropa O’rta asrlar davri, Uyg’'onish davri va Yangi davr falsafasi.

2. XVIII-XX asrlar falsafasi (Nemis mumtoz falsafasi, Rossiya diniy falsafasi, G’arb falsafasi).

Mavzuni o’rganishning maqsad va vazifalari.

Mazkur mavzuni o’rganishning maqsadi va vazifalari – talabalarning asosiy falsafiy yo’nalishlari va muammolar, qonun va kategoriyalar, usullar va ularning tarixiy evolyutsiya jarayonida bilish tamoyillarini shakllantirish va rivojlantirish haqida to’liq tasavvurga ega bo’lish; falsafa tarixi jarayonining asosiy davrlarining o’ziga xos xususiyatlari va turli falsafiy maktablar va yo’nalishlarning eng buyuk vakillari ta’limotlari bilan tanishish.

2-[КП1] mavzuni o’rganishdan so’ng, talabalar:

· Falsafa tarixi jarayonining asosiy davrlari va asosiy falsafiy yo’nalishlar va maktablarning o’ziga xos xususiyatlarini bilishlari lozim.

· Bu maktablarning eng taniqli vakillarining qarashlari va ta’limotlarida falsafaning asosiy muammolarining rivojlanishida izchillik va munozarani ko’rsata olish lozim: Demokrit, Platon, Aristotel, F.Akvinskiy, N.Kuzanskiy, D.Bruno, F.Bekon, R.Dekart, L.Berkli, G.Leybnits, I.Kant, G.Gegel, L.Feyerbax, K.Marks, N.Berdyayev, V.Solovyov; XX asr falsafasining betakrorligini, uning bosh yo’nalishlarining asosiy xususiyatlari va ajralib turuvchi o’ziga xos xususiyatlarini ochib berish: neopozitivizm, ekzistensializm, neotomizm, germenevtika, postmodernizm.

Mavzuni o’rganishda, e’tiborni quyidagi tushunchalarga qaratish lozim:

· logos;

· kosmologizm;

· sofistika;

· atomizm;

· Ijtimoiy axloq;

· Individual axloq;

· Skeptitsizm;

· teotsentrism;

· nominalizm;

· realizm;

· panteizm;

· antropotsentrism;

· induktsiya;

· deduktsiya;

· ijtimoiy shartnoma;

· monada;

· sezgilar kompleksi;

· sensualizm

· apriorizm;

· qat’iy talab;

· mutlaq ruh;

· antropologik materializm;

· ratsionalizm;

· irrationalism;

· «Xudo odam»;

· plyuralizm;

· verifikatsiya;

· slavyanparastlik;

· ekzistentsializm;

· eklektizm;

· g’arbparastlik;

· plyuralizm;

· neotomizm;

· germenevtika;

· postpositivizm;

· neopozitivizm;

· pozitivizm.

Mavzu bo’yicha nazariy material

Savol 1. Qadimgi dunyo, Yevropa O’rta asrlar davri, Uyg’'onish davri va Yangi davr falsafasi.

Qadimgi falsafaning tarixiy beshigi Sharq quldorlik davlatlari hisoblanadi.

Qadimgi Sharq falsafasi moddiy va ma’naviy mutanosiblikni hal qilish va bosh asosni qidirishga birinchi urinishlarni o’z ichiga olgan qadimgi hind (lokayata va charvaka) va qadimgi Xitoy (daoizm, moizm va konfutsiychilik) falsafasining asosiy yo’nalishlari bilan ifodalangan.

Yevropa falsafiy madaniyati tabiatga stixiyali imaterialistik va dialektik nuqtai nazaridan qarashga asoslangan ilk falsafa maktablari Milet maktablari (Fales, Anaksimandr, Anaksimen) va raqamlar borliqning ibtidosi ekanligini e’lon qilgan Pifagor maktablari (Pifagor) Qadimgi Yunonistonda vujudga keladi.

Qadimgi yunon falsafasida dunyodagi qonunlarniiki («logos») kabi qarama-qarshiliklarning bir biriga aylanishishi (dialektika) orqali umumiy harakat va o’zgarishni tan olishda qarashlar mohiyati Geraklit (ilk dialektik) ta’limoti alohida o’rin tutadi.

Qadimgi yunon jamiyati haqidagi bilimlarni ommalashtirishda muhim rolni o’z falsafiy-ma’rifiy faoliyati doirasida asosiy e’tiborni barcha bilimlarning nisbiylik g’oyasini ishlab chiqib shaxsning psixologik tomoniga qaratgan sofistlar (Protagor, Georgiy) o’ynagan.

Yevropa materializmi ildizida butun dunyo narsalarning paydo bo’lishini va buzilishini, oxir-oqibatda esa barcha istisnosiz hodisalarning sababli o’zaro bog’liqligini belgilaydigan, harakatlanuvchi atomlar to’plamidan iborat deb hisoblaydigan Demokrit va Epikurning atomistik nazariyasi yotadi.

Yunon falsafasining mumtoz triadasi Suqrot, Platon, Aristotel ta’limotlarini o’z ichiga oladi. Suqrot yunon falsafasida Koinot masalalaridan («kosmologizm» - butun qadimgi yunon falsafasining o’ziga xosligi) inson muammolarigacha: hayot va o’lim, mavj udlik mohiyati, inson taqdiri, baxt, va hokazo savollarda o’ziga xos burilishni amalga oshirdi; ziddiyatlarni aniqlash orqali haqiqatga erishiladigan muloqot san’ati kabi dialektikaning birinchi izohni berdi.

Suqrotning asosiy g’oyalari Platon asarlarida mantiqiy davomiylikka ega bo’ldi, Demokritning atomizmiga salbiy javob bergan g’oyalar haqidagi ta’limot obyektiv idealizmning birinchi shakli bo’ldi. Haqiqiy borliq, Platon fikriga ko’ra, bir qismi inson qalbi hisoblangan, Platon ta’limoti bilan davlat nazariyasi uzviy bog’liq bo’lgan ma’naviy borliq (g'oyalar) dunyosiga tegishli.

Platonning obyektiv idealizmini tanqid qilib, materiya va shaklning ajralmas bog’liqligi haqida qoidani ishlab chiqqan, ammo, shu bilan birga o’zi obyekt shakli – bu uning fikri, fikr esa – Xudo bo’lgan butun voqelikning mohiyati sifatida shakllar shakli haqidagi idealistik xulosadan saqlanmagan uning talabasi Arastu qarshi shiqdi. Ijtimoiy va falsafiy muammolar sohasida, Arastu, Platon kabi, insonni jamoatchilik mavjudoti deb hisoblab, uning turmush mohiyatini esa jamoatga xizmat qilishda ko’rib, ijtimoiy axloq tarafdori edi.

Arastuning falsafiy qarashlari bilan yunon falsafasi klassik davri tugaydi, undan so’ng, Epikurning atomistik nazariyasiga asoslangan individual axloqi foydasiga (jamiyat – maqsad emas, balki, faqatgina kishining shaxsiy farovonligiga erishish vositasi) Platon va Arastuning ijtimoiy axloqidan rad qilinishi bilan tanilgan epikureizm bilan ifodalangan ellinistik rim davri (e.a.I asr –b.e.V asr) boshlanadi; undan so’ng, stoitsizm bilan ifodalangan donishmandlik falsafasi, inson hayoti va dunyoning ichki qonuniyatlari uyg’unligiga erishish; so’ng esa obyektiv haqiqatga erishish mumkinligiga shubha bilan qarovchi ta’limot skeptitsizm va neoplatonizm (Plotin, Prokl). Neoplatonizm obyektiv idealizmning bir ko’rinishi sifatida qadimgi yunon falsafasidan O’rta Asrlar falsafasigacha o’tish bosqichi va nasroniy ilohiyotning vujudga kelishida elementlardan biri bo’ldi.

G’arbiy Yevropaning o’rta asrlar davri falsafasi bilan tanishishni uning davrlarga bo’linishi bilan boshlash lozim: tayyorgarlik bosqichi (II-VIII asrlar) – ushbu falsafaning shakllanishi; Ilk sxolastika (IX-XII asrlar) - bilim va e’tiqod deyarli ajralmagan; o’rta sxolastika (XIII asr) – ilohiyot falsafadan butunlay ajratiladi; quyi sxolastika (XIV-XV asrlar) - yangi bilimlarning ratsionalistik tizimlashtirilishi va irratsionalistik yo’nalishning mantiq va metafizikasini yaratish bilan ajralib turardi.

Kreatsionizm diniy aqidasiga asoslangan teotsentrism (yo’qdan Xudo tomonidan dunyo yaratish haqida ta’limot) o’rta asrlar falsafasi, uning ontologiyasining o’ziga xos xususiyati hisoblanadi. U butun borliqni yaratgan asosiy voqelik Xudo bo’lgan yakka xudolikning nasroniy diniga asoslangan. U o’z iroda kuchu bilan «hech narsa»dan dunyoni yaratgan zotdir. Najotkor olamning markazida bo’lib, o’zining ilohiy irodasi bilan doimiy va tinimsiz tarzda dunyo mavjudligini ushlab turishda davom etyapti.

O’rta asrlar antropologiyasi (inson haqidagi ta’limot) insonning tabiati qanchalik ilohiy (qalbi) bo’lsa, shunchalik gunohkor (tanasi) deb ta’kidlaydi. Ma’naviylikni yengish uchun insonga nasroniylik cherkovining yordami kerak.

O’rta asrlar gnoseologiyasi (bilim nazariyasi) haqiqat deb nafaqat aqlga asoslangan narsani, balki e’tiqodga asoslangan narsani ham tan olish mumkinligini tasdiqlaydi. Biroq, masalan, Foma Akvinskiy o’zining e’tiqod va aql uyg’unligi haqidagi ta’limotida e’tiqod aqldan yuqoriligini tasdiqlab, Xudoning mavjudligiga beshta ratsional dalillar keltirdi.

O’rta asrlar falsafasining muhim muammosi muhokama paytida ikki oqim – nominalizm va realizm vujudga kelgan umumiy va aniq tushunchalar o’rtasidagi munosabat muammosi hisoblanadi.

Nominalistlar (I.Rostsellin, U.Okkam) umumiy tushunchalar ahamiyatini pasaytirib, umumiy tushuncha faqat inson ongida mavjud deb hisoblashardi.

Realistlar (F.Akvinskiy) umumiy g’oyalarlarning voqeligini tasdiqlashardi, yagona narsalarni va ularga tegishli tushunchalarni esa umumiydan olingan deb hisoblashardi.

Alohida mavqeni narsani umumiylik va xususiylik birligi sifatida qabul qiladigan D.Skott egalladi. Bundan tashqari, umumiylik narsalarning o’zida chindan ham mavjud bo’lib, ularning mavjudligini aks ettiradi, umumiylikning mustaqil mavjudligi yo’q.

Jahon falsafiy g’oya va madaniyati rivojida o’rta asrlar falsafasining o’rnini baholab, nasroniylik falsafasi insonparvarlik namunalarini joriy etishda hissa qo’shdi, o’rta asrlar ma’naviy madaniyatning paydo bo’lishi va rivojlanishiga yordam berardi, e’tiqod va idrok o’rtasidagi munosabatlarning falsafiy muammolarini, umumiy tushunchalarning mohiyatini ishlab chiqishda hissa qo’shganini ta’kidlash lozim.

Uyg'onish davri falsafasining asosiy xususiyatlari – ma’naviy hayotning din va cherkov ta’siridan qutulishi, qadimiy madaniy merosdan faol foydalanish va ilmiy (tabiiy falsafa) bilimlarni rivojlantirish. Bu davr falsafasining o’ziga xos xususiyatlari panteizm edi - Xudo va tabiat, Xudo va insonni tenglashtiruvchi dunyoning yangi tasviri; va ko’rib chiqishning asosiy obyekti va kosmik borliqning markaziy qismi odam bo’lgan antropotsentrizm, uning yerdagi burchi, universalligi, o’ziga xosligi va har bir shaxsning yagonaligi. Ushbu xususiyatlar N.Kuzanskiy va D.Bruno falsafiy kontsepsiyalarida eng to’liq ifodasini topdi. Uyg’onish davri mutafakkirlarining o’rta asrlardagidan ajralib turadigan dunyo va insonning yangi tasvirini qayta tiklash nafaqat Yevropa falsafasining Yangi davrga o’tishiga hissa qo’shgan, balki o’zining kelgusi taraqqiyotini XIX – XX asr boshlarida K.Tsiolkovsky kosmik g’oyalari, V.Vernadskiy «noosphera» tushunchasi, A.Chizhevskiy geliobiologiya g’oyalarida ham topdi.

Yangi davr falsafasi uchun tabiiy fanlarga qiziqish, ularning yutuqlarini umumlashtirish va bilishning yangi usulini qidirish xos. Yangi davr materializmi ingliz faylasuflari F.Bekon va T.Gobbs, shuningdek, gollandiyalik B.Spinoza nomlari bilan bog’liq. Ingliz materialistik falsafa asoschisi («inson aqlining tabiiy xususiyatlari» natijasida urug’-aymoqlarning va g’orlarning; muloqot va soxta nazariya va falsafiy ta’limotlarning ongiga ta’siri natijasida olingan bozor va teatrning) «sharpalari» yoki «butlari» – ilmiy taraqqiyotni to’xtatib turuvchi inson ongining bid’atlari haqidagi ta’limotda o’rta asrlar sxolastikasini tanqid qilgan F.Bekon edi.

Ingliz materialistlari falsafasining maqsadi asosida inson ongiga bog’liq bo’lmagan materiya, tana yotgan tabiat hisoblanardi (T.Gobbs). Zamonaviy Yevropa falsafasi materialistlarining falsafasida muhim o’rinni ikki bosqichni o’z ichiga olgan bilish haqidagi ta’limot egalladi: induktiv (F.Bekon), tahlil va sintez (T.Gobbs) kabi usullar asosida rivojlanadigan hissiy va aqliy bilim. Inson, fuqaro, jamiyat haqidagi ta’limot davlat kelib chiqishi to’g’risidagi masalada ijtimoiy shartnoma nazariyasi davomchisi va tarafdori T.Gobbs falsafasida rivojlangan.

Yangi davrning dualistik falsafasi nomi nafaqat falsafa bilan, balki XVII asrda tabiiy fanlarda yirik o’zgarishlar bilan ham bog’liq bo’lgan frantsuz faylasufi, ratsionalist R.Dekartning qarashlarini bildiradi. R.Dekart haqiqatni tushunish usulini deduksiya va sintez deb hisobladi, g’oyalarning chin yoki yolg’onligi mezonini esa butunlay hissiy tajribaga asoslangan bilimga ishonmasdan, ong sohasi bilan bog’ladi.

XVII asrning materializmi keyingi XVIII asr kabi metafizik va mexanik xususiyatga ega edi, shu vaqtning o’zida esa dialektika idealist faylasuflar G.V.Leybnits, D.Berkli va D.Yum tomonidan rivojlanardi. Leybnits dunyo mayda elementlardan – (murakkab moddalar tarkibiga kiradigan alohida oddiy moddalardan), Olamni barcha mukammal va boy shakllarga yo’naltiradigan ilohiy kuch, faollikka boy bo’lgan (dialektik xulosa) monadalardan iborat deb hisoblaydi.

D.Berkli falsafasi mulohazalarining asosiy tezisi: mavjud bo’lmoq – demak idrok qilmoqdir – narsalar shunchalik haqiqiyki, ularni individning tuyg’ular majmui (subyektiv-idealistik yondashuv) sifatida, unda yuzaga keladigan g’oyalarni esa Xudoning idrokka ta’siri natijasi (obyektiv idealizmga o’xshashlik) sifatida ko’rib chiqish mumkinligini taxmin qilgan.

XVIII asrning frantsuz materializmi falsafasida ikki asosiy yo’nalish kuzatiladi: tabiiy-ilmiy (J. Lametri va D.Didro) va ijtimoiy-tarixiy (P. Golbax va K.Gelvetsiy). Shu bilan birga, bu davrning materialistic ta’limotlarining umumiy xususiyatlari falsafiy tahlil usulining mexanistik va metafizik xususiyati, bilish nazariyasida ongning kelib chiqishi va mohiyati masalasiga va sensualizmga (dunyoni hissiy anglashga e’tibor) katta qiziqish edi.

Inson va jamiyat ta’limotida frantsuz materialistlari ijtimoiyni shaxsiyga kiritishadi, ya’ni, odam ularning ko’z o’ngida uning o’rab turgan muhitning mahsuli bo’lgan faqat jismoniy, tabiiy mavjudot sifatida gavdalanadi. Shu asosda ular asosan inson g’oyalari va qarashlarining rivojlanishi bilan bog’lagan, inson tabiatiga mos keladigan oqilona ijtimoiy tuzumning kerakligi haqida xulosa qilingan edi.

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

1. Yevropa madaniyatining keyingi rivojlanishida qadimgi falsafaning rolini ochib bering.

2. Uyg’onish davri falsafasining insonparvarlik xususiyatini tushuntiring.

3. Yangi davr falsafasining asosiy muammolarini ko’rib chiqing.

Mavzu 2. XVIII-XX asrlar falsafasi (nemis mumtoz falsafasi, Rossiya diniy falsafasi, G’arb falsafasi).

Yevropaning ma’naviy hayotida murakkab va qarama-qarshi hodisa asoschisi I.Kant hisoblangan ХVIII asrning oxiri – XIX asr boshlaridagi nemis falsafasi edi. Kant falsafiy evolyutsiyasi ikki davrga o'rtasidagi ajratiladi: ular Quyosh tizimining zarralarning dastlabki bulutidan vujudga kelishining kosmogonik nazariyasi ilgari surilgan «tanqidgacha» va uning asosiy «Sof aqlning tanqidi», «Amaliy aqlning tanqidi», «Mulohaza qobiliyatining tanqidi» falsafiy asarlari yozilgan paytda «tanqidiy».

«Sof aqlning tanqidi» ostida Kant inson bilimi imkoniyatlari va chegaralarini aniqlash, «amaliy tanqid» ostida esa xalqning odob chegarasidagi xatti-harakatlari asoslarini tushunardi. Real narsalarning subyektdan tashqarida mavjudligini tan olib, Kant, shunga qaramasdan, haqiqat ikki olamdan – fenomenlardan, «biz uchun narsa» (inson idrok qila oladigan obyekt sifatidagi olam) va noumenlardan, «narsa oʻzida» (narsalarni boricha hissiy bilishga qodir bo’lmagan holda qabul qilishdan) iboratligini ta’kidlaydi. Kantning namoyon bo’lgan dualizmi uning bilish nazariyasi asosiy tamoyillarini belgiladi: agnostitsizmga moyillik (inson hech vaqt hamma narsani oxirigacha bilib ololmasligi haqidagi ta’limot) va apriorizm (chinakam ilmiy bilimning tajribaga asoslanmagan manbasi).

Kant etikasining asosiy tamoyili mustaqil odob-axloq, uning tashqi maqsad va sabablardan xolilik tamoyili bo’lib, aniq axloq-odob chegarasidagi xatti-harakat faqat burch tufayli, axloq-odob qoidalari talablariga – qat’iy talabga muvofiq sodir etiladi (axloq normasi umumiy qonun bo’lishi mumkin bo’lgan, boshqa subyektlarga hurmat esa ularni o’z maqsadlariga erishish vositasi sifatida ishlatishga yo’l qo’ymaydigan talablar).

Kant qarashlarining davomchisi va tanqidchisi – keng qamrovli obyektiv-idealistik falsafiy tizim va bilishning dialektik usulini yaratgan Gegel edi. Gegel butun borliqning asosini o’z-o’zini bilish jarayonida falsafa tizimining barcha uch qismi tuziladigan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lmagan dunyoviy bilim, mutlaq g’oya, deb bilgan: tafakkur qonunlari va kategoriyalarini borliq qonunlari sifatida o’rganadigan mantiq; tabiat falsafasi – o’zini tabiat ixtiyoriga topshiradigan va o’zidan tabiatni hosil qiladigan mutlaq g’oyadagi borliqning boshqacha shakli, va antropologiya, fenomenologiya va psixologiyani o’z ichiga oladigan subyektiv ruh haqidagi ta’limotni birlashtirdigan ruh falsafasi; obyektiv ruh haqidagi ta’limot - (ijtimoiy ongni rivojlantirish haqidagi ta’limot sifatida) huquq, axloq va odob va mutlaq ruh haqidagi ta’limot – san’at, din, falsafa.

Gegel dialektikasi uning tasavvurida har qanday hodisaning triada shaklida – tezis, antitezis (uni inkor qilish), sintez (inkorni inkor qilish) va buzilishi ziddiyatli asoslarning kurashi natijasida uzluksizligining (miqdoriy o’zgarishlar) uzilishiga va keskin o’zgarish shaklida yangi sifatning paydo bo’lishiga olib keluvchi me’yor tushunchasida ifodalangan miqdoriy va sifat jihatdan belgilash birliklari mutlaq g’oyagacha rivojlanishi bo’yicha ifodasini topdi.

Fuqarolik jamiyati va davlat haqidagi ta’limotda Gegel asosida o’zini o’zi olam ruhi orqali bilishi, ya’ni, mutlaq g’oyaning bosqichma-bosqich rivojlanishi yotadigan butun dunyoni rivojlantirishning tarixiy zarurati haqidagi xulosaga kelgan.

Gegel falsafasi materializm vakillari L.Feyerbax va K.Marksning qarashlarida mantiqiy davomiylik va o’ziga xos inkorga ega bo’ldi.

L.Feyerbax Gegelning idealistik falsafasini, shuningdek, asosi mutlaq tushuncha emas, balki inson bo’lgan antropologik materializmni Gegelning idealizmi bilan solishtirib nasroniylik dini va uning aqidalarini tanqid qilgan ilk faylasuf edi.

Biroq, jamiyatning tushunchasida L.Feyerbax idealist bo’lib qoldi, umuman din zarurligini inkor qilmasdan, balki, uni insonga nisbatan muhabbat dini bilan almashtirdi, insonni mavhum, tabiiy mavjudot sufatida ko’rardi, Gegelning idealistic tizimini tanqid qilish bilan birga Gegel dialektikasini ham rad etdi.

Marksizm falsafasi nemis mumtoz falsafasining vorisi sifatida ayni paytda noqaniq baholashga undaydigan yo’nalishlardan biri. Falsafa tarixida bu yo’nalishning o’rnini aniqlash va obyektiv tahlil qilish uchun bu ta’limotni uning turli versiyalari, ayniqsa, aqidalarga ko’r-ko’rona ishonish va mafkuralashgan marksizmning stalincha versiyasi bilan tenglashtirmasdan uning turli variantlarni hisobga olish muhim ahamiyatga ega (mumtoz marksizm, lenincha variant, stalincha variant, ijtimoiy-demokratik versiyasi, neo-marksizm).

Mumtoz marksizmga rivojlanayotgan nazariya sifatida qarab, unda texnogenik tsivilizatsiya va uning sanoatlashgan bosqichi, shuningdek, texnogen madaniyat chegarasidan tashqariga chiquvchi, doimiy ahamiyatga ega bo’lgan va uning inqirozli holatini tushunish va jahon sivilizatsiyasini ishlab chiqishning yangi tendentsiyalari uchun muhim bo’lgan yangiliklar va g’oyalar ahamiyatlarini ifoda etuvchi g’oyalarni ajratib ko’rsatib, tanqidiy yondashib baholash lozim.

Marksistik falsafa xususiyatlari uning avvalgi ta’limotlardan ajralib turuvchi mumtoz variantida: ijtimoiy hayotning materialistik tushunchasini ochish, kapitalizmni batafsil va o’ziga xos tanqid qilish, kontseptsiyaning kashfiyot, insonning o’z ixtiyorini topshirish tabiatini o’rganish, dialektik materialistik usulni ishlab chiqish va boshqalar.

Bu xulosalar kapitalistik taraqqiyotning sanoatdan oldingi va sanoatlashgan bosqichlari sharoitlarini umumlashtirish, shu jumladan, ularning davrini yuzaga keltirgan cheklangan tarixiy amaliyotning ifodasi hisoblanadi.

Bugungi kunda, marksizmni ijodiy o’qish va eng yangi tarix ma’lumotlarni hisobga olib, uning ayrim qoidalarini tanqidiy yondashib ko’rib chiqishga ehtiyoj seziladi.

XX asr oxirlarida Rossiya falsafasi, ayniqsa, diniy-idealistik falsafaga bo’lgan qiziqish o’sdi.

Rossiya falsafasi jahon falsafiy tafakkurining o’ziga xos shakllanishini ifodalaydi. Uni o’rganishni boshlab, Rossiya falsafasini davrlarga bo’linishiga to’xtalib o’tish lozim: boshlang’ich bosqich - XI-XIII asrlar; Rossiya o’rta asrlar falsafasining ravnaq topishi - XV-XVI asrlar; XVII asrda - Yangi davr va Ma’rifat davri ichki falsafasi kabi XVIII va XIX asrlarning Rossiya falsafasiga o’tish.

Rus falsafasi XVI-XIX asrlar davomida ikki yo’nalish o’rtasidagi qarama-qarshiliklar muhitida rivojlandi. Birinchichisi Rossiya tafakkurining o’ziga xosligini yoqladi, ikkinchi - Rossiyani Yevropa madaniyati rivojlanishi jarayoniga kiritish istagini bildirdi. Slavyanparastlar va g’arbparastlarning qarshi kurashishi – XIX asr Rossiyasining nazariy va ijtimoiy-siyosiy hayotining o’ziga xos xususiyati hisoblanadi.

Slavyanparastlik XIX asrning 30-40-yillarida paydo bo’lgan va g’arbparastlik bilan nizolarda rivojlangan ruhiy oqim sifatida ichki evolyutsiyaning, slavyanlarning maxsus tarixiy missiyasining, soborning, vijdonga asoslangan insonning ichki erkinligi ustunligining o’ziga xos g’oyalarini yoqladi.

G’arbparastlik Rossiya madaniyatida oqim sifatida Rossiyaning eskirgan patriarxal tartiblarini tanqid qildi, Rossiya tarixiy rivojlanishining o’ziga xosligini inkor qildi, inson sog’lom fikrini his qilishni va uning qonuniy va to’g’ri harakat qila olishini himoya qildi.

XIX asrning eng jiddiy va o’ziga xos faylasuflaridan biri V.S.Solovyov. V.Solovyov falsafasining asosiy mazmuni: yangi falsafa maqsadi – bilishning ratsional va ezoterik vositalarining universal sintezi yordamida ezgulikni mo’ljallash, «Xudo-odam» haqida g’oya, rus xalqining universal birligi asosi sifatida pravoslav nasroniylik.

Rossiya falsafasining xususiyatlarini aniqlab, uning pravoslav, diniy xususiyatini, insonning ilohiy ibtidosini bilish bilan birga antropotsentrizm, nafaqat Rossiya faylasuflari asarlaridagi asosni, balki boshqa Rossiya umumiy madaniy manbalari, G’arb mumtoz ratsionalizmi g’oyalarini keskin tanqid qilish bilan birga borliqning irratsional turlari bilan birlashtirishga urinishni, «Rossiya g’oyasi» tushunchasini hosil qilishni belgilash lozim.

XX asr boshida Rossiyaingn madaniy hayotida N.Berdyaev, L.Shestov, P.Florenskiy, S. Frank va boshqa kabi nomlar bilan tanilgan diniy-idealistik falsafa alohida o’rin tutadi.

Berdyaev falsafasining asosiy mavzusi: falsafiy antropologiya va ontologiya, pravoslavlik, nasroniylik va insonparvarlik evolyutsiyasi muammosi, zamonaviy insonni begonalashtirish muammosi, shaxs ustidan davlat va jamoaning hukmronligi.

L.Shestovning falsafiy fikrlariga nasroniy antropotsentrism bilan birga geotsentrism g’oyalari, ishonch mohiyati va amaliyligi va uning dunyoviy yovuzlikka qarshi kurashi, bema’nilikning ekzistensial falsafasi bilan birlikda hayot falsafasi masalalari xos.

S.Frank falsafasida ekzistensial ontologiya muammolari e’tiborni jalb qiladi – inson va madaniyat, inson va borliq, inson va Xudo, «inson ma’naviy hayoti» va uning shaxsiyati, inson qalbi ahamiyati, inson hayotining oliy mohiyatiga ishonch va izlash.

G’arb falsafasida yangi bosqich falsafaning nomumtoz turini shakllantirish bilan bog’iq va klassik falsafadan dunyoqarash va uslubiy tamoyillar bilan tadqiqot silish maqsadi bilan ajralib turadigan turli xil maktab va yo’nalishlari keltirilgan XX asrni ochdi. Bu sohalarda eng nufuzlisi - pozitivizm, ekzistensializm, neotomizm, germenevtika, postmodernizm.

Diqqat markazida ilmiy bilimlar muammolari turadigan pozitivizmning asosiy vazifasi, an’anaviy falsafani inkor qilish va uni yangisiga faqat tajribaga asoslangan bilimlarga tayanadigan ijobiy falsafa bilan almashtirishdan iborat. Pozitivizm evolyutsiyasi haqida gapirib, uni rivojlantirishning asosiy bosqichlarini ajratib ko’rsatish va rivojlantirish tendensiyasini ilk pozitivizm falsafasi bilan bilish qiymatini inkor etishdan, ilmiy bilimlar tuzilishini o’rganishga, ilmiy nazariyalar haqiqatligi usullaridan, ularni solishtirish mezonlaridan, ilm-fan dinamikasidan, falsafiy qoidalarning ahamiyatini postpositivism tomonidan tan olinishi va ularning ilm-fanda muqarrarligini kuzatish mumkin.

Umuman pozitivizm o’zining barcha shakllarida ilm-fanni, uning asosiy tamoyillari va usullarini samarali o’rganib chiqdi.

Insonning jamiyatdan uzoqlashtirilishini murakkablashtirgan, yuzaga kelishi XX asrning chuqur o’zgarishlari bilan bog’liq bo’lgan ekzistentsializm individual inson mavjudligi masalasini tang vaziyatlarda ko’rib chiqdi. Mumtoz falsafadan ajratib turadigan bu yo’nalish xususiyatlarini aniqlab, alohida shaxsning kechinmalari bilan bog’liq u tomondan yangi tushunchali apparatni ishlab chiqishni, har bir shaxsning o’ziga xosligini, o’zini anglash uchun uning faol roli, o’z taqdiri uchun mas’uliyatini tasdiqlash, mazkur falsafada erkinlik muammosini asosiylardan biri sifatida hal qilishni ta’kidlash muhim ahamiyatga ega.

Belgilangan ma’noda optimistik va insonparvarlik falsafasining bir ko’rinishi sifatida ifoda etilishi mumkin bo’lgan ekzistentsializm falsafasining ko’p ma’noligini va nomuvofiqligini ta’kidlab o’tish muhim, shu bilan birga, inson hayotining bema’niligi haqidagi fikr uning pessimistik xususiyatini ochib beradi. Ammo, shu bilan birga, mazkur falsafa diqqatini qaratgan inson yashashi muammolarining ahamiyatini tan olish lozim.

Inson turmushining o’ziga xosligi muammosi zamonaviy diniy falsafa uchun xususan, zamonaviy katolik cherkovining rasmiy falsafasi – neotomizmi uchun ham muhim ahamiyatga ega.

Foma Akvinskiy falsafasining ilm-fan va ijtimoiy hayotning zamonaviy yutuqlariga muvofiq asosiy qoidalarini vujudga keltirib va rivojlantirib, neotomizm e’tiqod va aql, ilm-fan va din o’rtasidagi uyg’unlik haqidagi asosiy fikrni tasdiqlaydi. Bu qoidalarni yoqlab, neotomizm ularning tengligini tan olmaydi, e’tiqodni aqldan ustun deb baholaydi.

Bundan tashqari, neotomizmni ekzistensializm falsafasi bilan yaqinlashturuvchi inson muammosiga, uning faol roli va o’z taqdiri uchun mas’ulligiga qiziqish sifatida an’anaviy sxolastikadan ajralib turuvchi zamonaviy tomizmning xususiyatini ham ta’kidlab o’tish lozim.

Inson muammosi va xususan, uning faoliyatining subyektiv jihatlarini o’rganish II jahon urushidan keyin xalqaro keskinlikni kuchaytirish jarayonlarini aks ettirib va ijtimoiy fanlarda tushunish muammosini, ijtimoiy bilishning qiyinchiliklarini qonuniy asosda birinchi o’ringa olib chiqqan germenevtika kabi sohada rivojlandi. Inson faoliyatining subyektiv jihatlarini o’rganishda germenevtikaning hissasini yoritib, ijtimoiy jarayonlarning mohiyatini, ijtimoiy bilimda talqin o’rnini aniqlashda, ilmiy axborotni tabiiy tilga tarjima muammolarini hal etishda, shuningdek, turli madaniyatlarning o’zaro hamkorligi va bir-birini boyitishi kabi tushunchalar muammosini anglab yetishda uning ahamiyatini ko’rsatib o’tish muhim.

Butun zamonaviy madaniyatning mazmuni va fikrlashning yangi yo’li aks ettiriladigan zamonaviy falsafaning eng yangi shakllaridan biri postmodernizm hisoblanadi.

Ushbu atamani aniqlashning ko’p ma’noligini belgilab, monizm falsafasining barcha shakllarini rad etish, an’anaviy G’arb falsafasining asosiy tamoyillarini rad eish, plyuralizm falsafasi va muloqot usulini turli falsafiy yo’nalishlar o’rtasidagi munosabatlarda eng muhim deb tasdiqlanishi, o’zgaruvchanlik, ko’p o’lchovlilikni tabiat va jamiyatning asosiy xususiyatlari sifatida asoslash kabi postmodernizmning bunday o’ziga xos xususiyatlarini ajratib ko’rsatish mumkin.

Ijobiy mazmun bilan bir qatorda, postmodern falsafasi eklektizm xavfini, ya’ni, mo’ljalni yo’qotishga olib keladigan bir-birini inkor etuvchi qarashlar, nuqtalari nazarlarning aralashishini aniqlaydi.

Xulosa qilib, nomumtoz falsafaning eng muhim xususiyatlarini: uning har xilligi, mumtoz falsafaga tanqidiy munosabat, diqqatni irratsional, g’ayrishuuriy, sirli hodisalarga qaratish, turli falsafiy maktablarga plyuralistik va bardoshli munosabatini belgilash lozim.

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

1. XVIII-XX asrlar falsafasi jahon madaniyatining rivojlanishiga qanday hissa qo’shgani haqida o’ylab ko’ring.

2. XX asr falsafasida marksizm o’rnini aniqlab bering.

3. Rossiya idealistik falsafasining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlang.

4. XX asrning nomumtoz falsafasi uchun qaysi xususiyatlar xos?

Mavzu 3. Dialektika: asosiy tarixiy tushunchalar va shakllar

Mavzu savollari:

1. Dialektika va uning tarixiy shakllari.

2. Materialistik dialektikaning uch qonuni.

3. Materialistik diyalektikaning asosiy kategoriyalari.

Mavzuni o’rganishning maqsad va vazifalari:

Mavzuni o’rganishdan maqsad – dialektika, uning asosiy tarixiy shakllari, qonunlari va kategoriyalari haqidagi tushunchalar.

Mavzuni o’rganishdan maqsad:

1. Ushbu mavzu bo’yicha asosiy falsafiy kategoriyalar mazmuni va mohiyatini aniqlash.

2. Falsafiy dialektik fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish.

3. Hayotda dialektikani qo’llash ko’nikmalarini shakllantirish.

Mavzuni o’rganishda, e’tiborni quyidagi tushunchalarga qarating:

· dialektika;

· metafizika;

· qonun;

· ziddiyatlar;

· xiloflik;

· mohiyat;

· • hodisa;

· mazmun;

· shakl;

· zaruriyat;

· tasodif;

· miqdor;

· sifat.

Mavzu bo’yicha nazariy material

Savol 1. Dialektika va uning asosiy tarixiy shakllari.

Falsafiy fikrlashning asosiy yutuqlaridan biri dialektika haqidagi nazariyadir. Dialektika so’zining yunon tilidan tarjimasi tom ma’noda suhbatlashish san’ati, bahslashish san’ati degan ma’noni bildiradi.

Dialektika – bu ichki manbaisi qarama-qarshiliklarning birligi va kurashida kuzatiladigan shakllantirish, rivojlantirishning eng umumiy qonuniyatlari haqidagi nazariya. Dialektika bilish usuli sifatida narsalar va hodisalarni doimiy va bir-biridan mustaqil sifatida hisoblaydigan shunday fikrlash usuli – metafizikaga taqqoslanadi. Tabiat va jamiyat hodisalarini dialektik bilish usuli narsani statik, muzlatilgan shaklda emas, balki jarayondagi holatini, unga xos barcha qarama-qarshiliklarning va boshqa fanlar bilan narsaning uzviy bog’liqligini ko’rishni ko’zlaydi. «Marksizmning uch manbasi va uch tarkibiy qismi» asarida V.I.Lenin «dialektika – bu rivojlanishning to’la, chuqur va cheklanganlikdan ozod turi haqidagi nazariya, bizga doim rivojlanayotgan materiyaning aksini ko’rsatadigan inson bilimining nisbiyligi haqidagi nazariya»[1] deb yozgan edi.

Tarixda quyidagi asosiy tarixiy shakllar ajratiladi: antik davrning sodda dialektikasi, Gegelning idealistik dialektikasi va Marks va Engelsning materialistik dialektikasi.

Antik davr dialektikasi bir tomondan mulohazaning umumiy xususiyati, katta bo’lmagan ilmiy tajribasi tufayli dunyo hodisalariga kuzatuvchan munosabatda bo’lgan bir paytda, boshqa tomondan esa asosan u allaqachon o’sha vaqtda hodisalarga dialektik yondashuv asosini to’g’ri o’zlashtirgani bilan ajralib turadi. Antik davr dialektikasi asoschilaridan biri Geraklit hisoblanadi. «Oqar suvga ikki marta tushib bo’lmaydi» degan mashhur ibora Geraklitga tegishli bo’lgan. Geraklit fikricha, dunyo jonli olov obrazi sifatida tasavvur qilingan. U olov harakati bosqichlarini ajratib ko’rsatgan. Geraklit fikricha, tabiatda ikki jarayon mavjud: «pastga yo’l» va «yuqoriga yo’l». «Pastga yo’l»: olov havoga, havo suvga, suv yerga aylanadi. «Yuqoriga yo’l»: yer suvga, suv havoga, havo esa olovga aylanadi. Moddaning o’ziga qarama-qarshi bo’lgan moddani yengishi orqali uning uzluksiz o’zgarishi ro’y beradi. Geraklit fikricha, aynan qarama-qarshiliklar rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi, aynan ular tufayli dunyoda o’zgarishlar ro’y beradi. Geraklit dialektikasi stixiyali materialistic xususiyatga eg edi.

Gegelning idealistik dialektikasi. Gegel o’zining falsafiy kontseptsiyasini tizimli ko’rinishda «Mantiq fani» asarida bayon qiladi. Gegel dialektikani uch tarkibiy qismga bo’ladi: borliq, mohiyat va tushuncha. Borliq fikrning eng dastlabki va mavhumiy shakli bo’lib, sifat, miqdor va me’yor tushnchalarida konkretlashadi. Borliqni oxirigacha ko’rib chiqib, uning o’zida o’ziga o’zi qarshi turuvchi va in’ikos etuvchi holat mohiyat kategoriyasini yuzaga keltirishni ta’kidlaydi. Go’yoki borliqning borliqqa in’ikosi mohiyatini keltirib chiqaradi. Mohiyat bilan hodisaning dialektik sintezi voqelik kategoriyasini keltirib chiqaradi. Lekin mohiyat borliqdan ajralgan holda mavjud bo’la olmaydi. O’zida borliqni ham, tushunchani ham birlashtiruvchi dialektikaning bosqichini Gegel tushuncha deb bilgan. Gegel obyektiv idealist sifatida aynan tushunchani borliq va mohiyatning eng yuqori cho’qqisi deb bilgan. Tushuncha Gegelda ham subyekt, ham obyekt va mutlaq g’oyadir.

Gegel dialektikaning asosiy qonunlari va kategoriyalarini ishlab chiqdi va shu bilan birga dialektik yondashuvni rivojlantirishga katta hissa qo’shgan.

Materialistik dialektika. Materialistik dialektikaning asoschilari Marks, Engels va Lenin edi. Bu mutafakkirlarning asosiy xizmati dialektikani materialistik asoslash edi. Gegel tushunchaning rivojlanishini o’rgangan bo’lsa, Marks moddiy voqelikning rivojlanishini o’rgangan. Shu sababli, Marks, Engels va Lenin dialektikasi materialistic degan nomni olgan, falsafa ta’liotoning o’zi esa dialektik materializm sifatida tanildi. I.V.Stalin shunday deb yozdi: «Dialektik materializm … uning tabiat hodisalariga yondashuvi, uning bu hodisalarni bilish usuli dialektik, uning tabiat hodisalari haqida talqini, uning nazariyasi materialistik hisoblanishi tufayli dialektik materialism deb nomlanadi»1. Ya’ni, Marks nazariyasi dialektika qonunlarini va kategoriyalarini qabul qildi, ammo materiyaning ongdan ustunligi asoslandi.

Savol 2. Dialektika qonunlari.

Dialektikaning asosiy uch qonunini o’rganib chiqib, biz dastlab qonun haqida umuman nimani bilishimiz haqidagi savolga javob beramiz. Qonun falsafiy ma’noda – muayyan shart-sharoitda narsalar voqealar rivojining xususiyati va yo’nalishini belgilaydigan, ma’lum bir qat’iy natijani taqozo etadigan obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy nisbiy, barqaror munosabatlari deb tushuniladi.

Materialistik dialektika dialektikaning uchta asosiy qonuni bo’lib, ular qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni, miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tishi qonuni va inkorni inkor qilish qonuni

1. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni. Bu qonun dialektikaning asosi hisoblanadi, moddiy dunyo manbalarini va sabablarini ochib beradi.

Qarama-qarshiliklar narsa, voqea-hodisalarning bir-birini taqozo etuvchi va shu bilan birga bir-birini inkor etuvchi tomonlari sifatida tushuniladi. Qarama-qarshiliklar o’rtasidagi munosabatni ziddiyat degan tushuncha ifodalaydi. Har qanday narsa o’ziga va boshqa obyektlarga nisbatan qarama-qarshi tomonlarga ega. Shuning uchun, masalan, axborot texnologiyalari rivojlanishi bir tomondan, bilimlardan ommaviy foydalanish,shaxsning har tomonlama rivojlanishiga shart-sharoitlar yaratishi mumkin, boshqa tomondan esa yosh avlod degradatsiyasi ustida ishlashi mumkin.

Bundan tashqari, qarama-qarshiliklar bir-birini nafaqat inkor etadi, balki bir-birini taqozo ham etadi. Biz «yaxshilik» haqida gapirar ekanmiz, demak, biror joyda «yomonlik» bo’lishi kerak, kun desak, demak, tun ham bo’lishi kerak, issiq esa sovuqning aksi va sh.k.

Qarama-qarshiliklar kurashi har qanday taraqqiyot manbai bo’lgan ziddiyatdan iborat.

Qarama-qarshiliklarning o’zi umumiy xususiyatga ega bo’lishi tufayli ular orasidagi kurash ham mutlaqdir. Birlik esa kurashning borishi uchun nisbatan zarur sharoit yaratadi chunki bu kurash faqat qarama-qarshiliklar bir joyda mavjud bo’lgan yerda boradi. Qarama-qarshiliklarning rivojlanishi kurashsiz davom etganda edi, u holda hech qanday rivojlanish bo’lmasdi.

Ziddiyatlar quyidagilarga bo’linadi:

· ichki va tashqi;

· asosiy va asosiy bo’lmagan;

· antagonistik va antagonistik bo’lmagan.

Ichki va tashqi ziddiyatlar.

Ichki ziddiyatlar – ushbu obyektning qarama-qarshi tomonlarining kurashidir. Ichki ziddiyatlar misoli: davlatdagi iqtisodiy ziddiyatlar. Ichki ziddiyatlar obyektning rivojlanish dvigateli hisoblanadi, uning o’zgarishlarida asosiy yo’nalishlarni belgilaydi. Obyektni bilish uchun uning ichki ziddiyatlarini aniqlash lozim. Makkorona tarzda talqin etiladigan tarixiy voqealarni tahlil qilishda ichki ziddiyatlarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi.

Tashqi ziddiyatlar – bu obyektning boshqa obyektlar, uni o’rab turgan atrof-muhit bilan ziddiyatli munosabatlar. Tashqi ziddiyatlarga davlatlar o’rtasidagi ziddiyatlar misol bo’la oladi. Tashqi ziddiyatlar obyektning rivojlanishiga hissa qo’shishi yoki uni to’xtatib qo’yishi mumkin, ammo, rivojlanish yo’nalishini ichki ziddiyatlar belgilaydi. Shunday qilib, misol uchun, G’arb mamlakatlarining Sovet ittifoqiga ko’rsatgan tashqi ta’siri bilan birga, uning parchalanishining asosiy sabablari hali o’rganilishi lozim bo’lgan sovet jamiyatining ichki ziddiyatlari hisoblanadi. Urushda har qanday mamlakat g’alabasining natijasi singari har doim urushda g’alaba yoki mag’lubiyatni belgilaydigan davlatning ichki tuzilishidan kelib chiqish lozim.

Asosiy va asosiy bo’lmagan ziddiyatlar.

Asosiy deb, rivojlantirishda muhim rol o’ynaydigan va boshqa barcha ziddiyatlar va obyektlarning tomonlariga ta’sir qiladigan ziddiyatlarga aytiladi.

Asosiy bo’lmaganga asosiy ziddiyatlar tomonidan hosil bo’ladigan va rivojlanishga belgilangan ta’sir ko’rsatmaydigan ziddiyatlar tegishli.

Jamiyatda asosiy ziddiyat misoli ijtimoiy rivojlanishni oldinga suradigan ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari o’rtasidagi ziddiyat hisoblanadi. Jamiyat hayotining barcha sohalariga tarqalib, har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning asosiy ziddiyatlari asosiy ziddiyatni ifoda etadigan va namoyon qiladigan bir qator asosiy bo’lmagan, ikkinchi darajali ziddiyatlarni yuzaga keltiradi. Shunday qilib, misol uchun, mualliflik huquqini amalga oshirish va qaroqchilikka qarshi kurashish bilan bog’liq bo’lgan ziddiyatlar asosiy bo’lmagan, ammo, u ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari o’rtasidagi asosiy ziddiyatning namoyon bo’lishi hisoblanadi: bir tomondan texnologiya darajasi insonning ma’naviy faoliyati natijasini bepul o’zlashtirish imkonini beradi, boshqa tomondan, kapitalistik ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning ishlab chiqarish munosabatlari har qanday mahsulot tovar shakliga ega bo’ladigan (ya’ni, almashish maqsadida ishlab chiqariladi) tovar ishlab chiqarishning eng yuqori bosqichiga asoslangan.

Antagonistik va antagonistic bo’lmagan ziddiyatlar.

Antagonistik ziddiyatlar – bu kurashi va bir tomonning boshqa tomonni bo’ysunishi jarayonida bartaraf qilinadigan kelishtirib bo’lmaydigan ziddiyatlar. Antagonistik ziddiyatlar misollari qul va qul egalari o’rtasidagi sinfiy ziddiyatlar bo’lishi mumkin. Ziddiyatlar o’shanda qullarning quldorlar tomonidan bo’ysundirilishi orqali hal qilinardi, qullar esa faqat isyon tarzida e’tiroz bildirishi mumkin edi. Keyingi rivojlantirish jarayonida jamiyat sinfiy ziddiyatlarni hal qilish uchun turli shakllarni ishlab chiqdi, ammo, har qanday holatda, ular shu kungacha antagonistik bo’lib qolgan.

Antagonistik bo’lmagan ziddiyatlar – obyektning ziddiyatli jihatlarining o’zaro ta’siri va bir-birini to’ldirishi orqali bir tomonning boshqa tomonni bo’ysundirmasdan hal qilinishi mumkin bo’lgan ziddiyatlar. Bu turli ziddiyatlarga bir sinfning turli qatlamlari o’rtasidagi sinflararo ziddiyatlar misol bo’la olishi mumkin. Shunday qilib, misol uchun, muhojir ishchilar va moskvalik ishchilar orasidagi ziddiyatlar antagonistik hisoblanmaydi va mehnat munosabatlarida teng huquqlilik tamoyillariga amal qilgan holda ruxsat etilishi mumkin.

Qarama-qarshiliklar va ziddiyatlar mohiyatini aniqlab, dialektikaning birinchi qonuniga aniq ta’rif beramiz.

Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni: Obyektlar va hodisalar qarama-qarshiliklarning birligini ifodalaydigan qarama-qarshi tomonga ikkiga bo’linadi. Qarama-qarshiliklar nafaqat birga mavjud bo’ladi, balki, doimiy ziddiyatlar, bir-biri bilan kurashish holatida bo’ladi. Qarama-qarshiliklar kurash ichki mazmun va voqelikning rivojlanish manbaidan iborat.

2. Miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tishi qonuni. Avval, miqdor nima va sifat nimaligini muhokama qilamiz.

Sifat boshqa obyekt emas, balki aynan shu obyekt bo’lgani tufayli katta ahamiyatga ega bo’lgan aniqlikni ifodalaydi. Sifat bir obyektdan boshqa obyektni farqlashga imkon beradigan uning o’ziga xos xususiyatini baholovchi obyekt tarkibiy elementining o’zgarmas munosabatlarini aks ettiradi. Aynan sifat tufayli har bir obyekt mavjud bo’ladi va boshqa obyektlardan ajratilgan narsa deb hisoblanadi.

Sifat xususiyatlarda namoyon bo’ladi. Shu bilan birga, sifatini xususiyatdan ajratish lozim. Xususiyat obyektning har qanday tomonini tavsiflasa, sifat obyekt haqida umumiy tushuncha beradi.

Sifatdan tashqari har qanday obyektning miqdori ham mavjud. Sifat obyektni unga xos bo’lgan xususiyatlar, shuningdek, kattalik, hajm va boshqalarning rivojlanishi yoki jadalligi darajasi jihatidan tavsiflaydi. Miqdor soni bilan ifoda etiladi.

Misol uchun avtomobilni olib qarasak, sifat jihatdan u o’ziga xos xususiyatlarga ega. Miqdor jihatdan avtomobil hajm, shakl, rang va hokazoga ega. Shunday qilib istagan obyekt.

Miqdor va sifat ajralmas bo’ladi. Sifat umuman miqdoriy xususiyatlardan ajralmas holda bo’lmagani kabi miqdor ham shunga teng ravishda umuman bo’lmaydi. Biz «nechta» deb so’raganda, har doim qandaydir sifatli aniqlikni ko’zda tutamiz: «nechta odam», «nechta uy» va hokazo.

Shunday qilib, rivojlanish miqdor va sifat birligi sifatida ifoda etiladi. U ikki shaklda sodir bo’lishi mumkin: uzluksizlik va uzuqlik (sakrash tarzida).

Rivojlanishda uzluksizlik – bu sekin, bosqichma-bosqich, miqdoriy jihatdan to’planish bosqichi. Ushbu bosqich rivojlanishning «evolyutsion yo’li» deb ham ataladi. Ammo, ma’um bir bosqichga erishib, uzluksizlikning o’rniga sakrash bosqichi keladi.

Uzilishlik (sakrash) – bu tez, tubdan, sifatli o’zgarishlar bosqichi, yangi eski sifatdan yangisiga aylanish payti.

Suv haroratini asta-sekin oshirish, oxir-oqibat uning istalgan (100 daraja) haroratiga erishishga va uning (sifati) agregat holatining o’zgarishiga olib keladi. Bu izchil miqdoriy o’zgarishlarni qanday qilib sifatli o’zgarishlarga olib kelishning yaqqol misolidir. Jamiyatda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi ishlab chiqarish munosabatlari bilan zid keladi. Alohida ziddiyatlarning izchil to’planishi bir ijtimoiy-iqtisodiy shakllanishdan boshqasiga sakrab o’tish tarzidagi vaziyatni hali yaratmaydi, ammo, ziddiyatlar o’zinin geng yuqori nuqtagasiga yetganida bunday o’tish bir ijtimoiy-iqtisodiy shakllanishning boshqasiga sakrab o’tish tarzidagi almashishi bo’lganida, odatda, ijtimoiy inqilob shaklida amalga oshiriladi.

Miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tishi qonuni: barcha obyekt va hodisalar uchun miqdoriy va sifatli aniqlik xos, miqdor va sifat. Miqdor va sifat o’zaro bog’liq. Rivojlanish jarayonida bosqichma-bosqich miqdoriy o’zgarishlar asosiy sifatli o’zgarishlarga olib keladi. Bu o’tish odatda sakrash shaklisa amalga oshiriladi.

3. Inkorni inkor qilish qonuni. Gap mexanik inkor haqida emas, balki har qanday inkor tushunilmasdan, faqat sifatli o’zgarishlarga olib keladigan dialektik ikor haqida borayotganini darhol ta’kidlab o’tish lozim. Dialektik inkor eskini yangi bartaraf qilmasdan, unda bo’lgan barcha yaxshi narsalarni saqlab qoladi. Engels o’zining mashhur Anti-During asarida donni dialektik inkor misoli sifatida qo’lladi. Avvaliga, don bo’ladi, keyin o’simlik uni inkor qiladi, so’ng o’simliklar ko’p don soladi, va hamma narsa qandaydir tarzda oydinlashadi, ammo, yuqoriroq darajada: boshida birta don edi, endi esa don ko’p. Dialektik inkor misolida ijtimoiy-iqtisodiy hosilalarning o’zgarishini ko’rib chiqilish mumkin. Dastlab jamiyat mulkiga asoslangan arxaik (ibtidoiy jamoa) shakllanish hukmron edi, keyin, uning o’rniga xususiy mulkka asoslangan shakllanish davri keldi, keyin esa rivojlanishning yangi eng oliy darajasida Sovet Ittifoqida jamiyat mulki hukmron bo’lgan jamiyatni qayta qurish uchun bir urinish edi.

Inkorni inkor qilish qonuni: rivojlantirish eskilikni yangilik, quyini yuqori bilan inkor qilish orqali amalga oshiriladi. Chunki yangilik eskilikni inkor qilib, uning ijobiy xususiyatlarini saqlab qoladi va rivojlantiradi, rivojlanish progressiv xususiyatga ega bo’ladi. Shu bilan birga, rivojlanish yuqori bosqichlarda alohida jihatlar va boshlang’ich xususiyatlarning takrorlanishi bilan spiral bo’yicha boradi.

Savol 3. Materialistik dialektika kategoriyalari.

Dialektika olti juft kategoriyalarga bo’linadi:

· Yagona va umumiy.

· Mazmun va shakl.

· Mohiyat va hodisa.

· Sabab va oqibat.

· Zaruriyat va tasodif.

· Imkoniyat va voqelik

Yagona va umumiy.

Yagona – nisbatan alohida obyekt, unga xos bo’lgan barcha xususiyatlar majmuiga ega jarayon.

Yagona – mazkur obyektni boshqasidan shu jumladan, ulardan unga o’xshagan obyektlardan uning makon, zamon va boshqa xususiyatlari bo’yicha farqlab, shu bilan birga, bu xususiyatlarda obyekting sifatli belgisi, ularning o’ziga xosligi aks etadi.

Umumiy – ko’p narsalarga, guruh yoki aloqalarning yagona yig’indisiga (umumiyligi shundaki, serjantlar) tegishli takrorlanuvchi o’xshash jihatlar, alomatlarni belgilash uchun kategoriya.

Yagona umumiylik dialektikasi.

Birinchidan, yagonalik va umumiylik qarama-qarshiliklar sanaladi. Yagonalik takrorlanmaslikka moyil, umumiylik boshqa narsalarda takrorlanishga moyildir.

Ikkinchidan, umumiylik barqaror, yagonalik esa – o’zgaruvchan.

Uchinchidan, yagonalik umumiylikdan boyroq, chunki o’z tarixiy xususiyatlariga ega.

Ammo, umumiylik birlikdan chuqurroq, chunki narsaning mohiyati hisoblanadi.

To’tinchidan, yagonalik va umumiylik ziddiyat bo’lishiga qaramasdan, ular birlikda mavjud. Umumiylik faqat ayrimlikda va ayrimlik orqali mavjud. Har bir umumiylik faqat qisman taxminan alohida obyektlarni qamrab oladi.

Yagonalik - har doim umumiylikka olib boradigan munosabatda mavjud.

Shunday qilib, misol uchun alohida olingan shaxs yagonalik hisoblanadi. Ammo, shaxsga nisbatan butun boshli bo’lgan jamiyatdan tashqarida shaxs mavjud bo’lmaydi. Shu bilan birga, jamiyat sinflardan, sinflar esa shaxslardan iborat. Ya’ni, umumiylik va yagonalik yagona obyektning ikki tomoni hisoblanadi.

Yagona va umumiy dialektikani tushunish bilish faoliyatida ham, xususan, jamiyatning siyosiy tuzilishi bilan bog’liq hayotning amaliy masalalarini hal qilishda ham muhim.

Mazmun va shakl.

Mazmun – bu obyektini tashkil etuvchi elementlar va jarayonlar majmui.

Shakl – bu mazmun tuzilishi va tashkiliy qismidir. Shakl tashqi va ichki bo’ladi. Tashqi shakl mazmunning tashqi xususiyatlarini aks ettiradi, ichki shakl mazmunning tarkibiy tartibliligini ifoda etadi.

Demak, misol uchun, huquq mazmuni hamma uchun majburiy bo’lgan, normativ aktlarda belgilangan ko’rsatmalar hisoblanadi. Huquq shakli esa bir tomondan uning ichki tuzilishi (standartlar, sohalar, soha tarmoqlari, muassasalar, va hokazo) (ichki shakl haqida gap borgan taqdirda), boshqa tomondan esa huquqiy manbalar, ya’ni huquqiy normalarni o’z ichiga olgan hujjatlar.

Mazmun va shaklning o’zaro bog’liqligi.

Shakl mazmun bilan belgilanadi, ammo, yuzaga kelganda, shakl nisbiy mustaqillikka erishadi.

Mazmun bir tomondan shaklni belgilaydi, shaklni rivojlantirish uchun parametrlar va chegaralarni belgilab beradi. Shu bilan birga, shakl ham mazmuniga teskari ta’sir ko’rsatishi mumkin. U mazmunning rivojlanishiga hissa qo’shishi ham, va uni to’xtatib qo’yishi ham mumkin.

Mazmun – o’zgaruvchan, shakl esa – barqaror. Shakl va mazmun ziddiyatlardir. Kurash davomida mazmun eski shaklini olib tashlaydi, lekin bir vaqtning o’zida yangi shakli mazmun tarkibidagi yangi elementlarning rivojlantirishga hissa qo’shadi.

Mohiyat va hodisa.

Mohiyat – bu obyekt jihatlarining asosiy, ichki, nisbatan barqaror majmuidir. Mohiyat obyekt tabiatini belgilaydi va undan barcha asosiy jihatlar va xususiyatlar kelib chiqadi. Mohiyat yuzada yotmmaydi va uni bilish uchun obyektning ichiga kirib, uni nazariy fikrlash orqali o’rganish talab etiladi. Mohiyat «nima uchun» degan savolga javob beradi, obyektning asosiy ma’nosaa va vazifasini ochib beradi.

Hodisa – bu mohiyatning bevosita tashqi ifodasidir. Demak, misol uchun davlatning mohiyati iqtisodiy hukmron sinf qo’lidagi boshqaruv apparatidan iborat bo’lsa, huquq mohiyati esa qonunga aylantirilgan davlat ixtiyori bo’lsa, u holda bu mohiyat turlicha namoyon bo’ladi va qonun matnlarida namoyon bo’lishi mumkin, ayrim siyosiy faoliyatlarda namoyon bo’lishi mumkin va hkz.

Inson mohiyati uning shaxsini shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlardan iborat. Bu kundalik hayotda shaxslarning xulq-atvorida namoyon bo’ladi («kimligini ko’rsatdi» degan ibora borligi bejiz emas).

Mohiyat va hodisa dialektikasi.

Mohiyat va hodisa dialektikasi ikki asosiy xususiyatlar asosida tuziladi: bir tomondan mohiyat va hodisa ajralmas, boshqa tomondan esa bir-biriga qarama-qarshi bo’ladi.

Mohiyat mavjud bo’ladi, hodisa esa muhim - deb yozadi Lenin. Hodisa – bu bevosita voqelikda faoliyati nuqtai nazaridan olingan mohiyatdir. Voqelikning tashqi tomoni, obyekt alohida xususiyatlari, hodisani tashkil qiladi. Mohiyat esa – eng chuqur, umumiy, muhim va barqaror xususiyatlarni olgan hodisa.

Hodisaning mohiyatini bilish uchun empirik bilish yetarli emas, bu hodisaning rivojlanishi bilan bog’liq voqealarning butun zanjirini chuqur tushunish talab etiladi. Shu bilan birga, mohiyat o’zidan o’zi mavhum bo’lmaydi, u har doim hammasi hodisa bo’ladigan muayyan voqea, hodisa, faoliyatida o’z ifodasini topadi. Mavhum qonun yoki davlatning mohiyati bo’lishi mumkin emas, har doim davlat va huquq mohiyati orqasida mohiyatni tasdiqlaydigan muayyan hodisalar turadi.

Sabab va oqibat.

Sabab – bu boshqa hodisalardan oldin bo’lib o’tgan yoki uni yuzaga keltiradigan hodisa hodisalar guruhi. Sabab ta’sirida yuzaga kelib rivojlanadigan hodisa oqibat deb ataladi.

Sabab har doim oqibatdan oldin keladi va uning rivojlanish yo’nalishini aniqlaydi, biroq, vaqt sababni aniqlash uchun yetarli asos emas. Qish kuzdan keyin keladi, ammo, bu kuz qishning sababini degani emas. Hodisalar o’rtasidagi sababli bog’liqlik, hodisalardan biri shunchaki vaqt bo’yicha ilgariroq sodir bo’lmasdan, balki boshqa sababni ham yuzaga keltirganida sodir bo’ladi.

Sababni – sabab bo’lmaydigan, ammo, rivojlanishga turtki beradigan voqeaning oqibatdan oldin keladigan bahona bilan adashtirmaslik kerak. Demak, sababi Birinchi jahon urushi boshlarida Serbiya shahri Sarayevoda avstriyalik ertsgertsog Ferdinandni o’ldirilishi bo’lsa, u holda, asosiy sababi muqarrar urushga olib keladigan yirik monopoliyalar o’rtasida dunyoda ta’sir doirasida qayta taqsimlashni muqarrar yuzaga keltiradigan kapitalizmning imperialistik bosqichida yotadi.

Ijtimoiy jarayonlarni o’rganishga har qanday hodisaning asl sababini aniqlash juda muhim ahamiyatga ega. Ko’pincha bu unchalik oson bo’lmaydi, va biz xos tarixiy voqealar (masalan, Buyuk Oktyabr inqilobi kabi) misolida ularning sabablarini izohlashda ziddiyatlarni ko’ramiz. Ularni to’g’ri aniqlash uchun bu davrda jamiyat qarama-qarshiliklarni har tomonlana o’rganish lozim.

Zaruriyat va tasodif.

Zaruriyat – Bu muayyan shartlar ostida albatta sodir bo’ladigan hodisa hisoblanadi. Zaruriyat tufayli tun orqasidan kun keladi, yil fasllari almashadi. Muzning nol darajadan yuqori haroratda erishi ham zarur. Zaruriyat obyekt mohiyatidan kelib chiqadi va u uchun doimiy va barqaror hisoblanadi.

Tasodif – bu muayyan shartlar ostida har doim sodir bo’lmaydigan voqea. Tasodifiy hodisalar sodir bo’lishi ham, sodir bo’lmasligi ham mumkin. Misol uchun, bahor qorning erishiga olib keladigan qish o’rnida keladi. Ammo, qorning aynan qachon aprel yoki fevral oyida eriy boshlashi haqidagi savol tasodifga tegishli. Rossiyada inqilob vaqti yaqinlashgan edi va muqarrar edi, shuning uchun ham sodir bo’lishi lozim edi. Ammo, kim aniq uni amalga oshirishi, qaysi yil va oy tasodifiy xususiyatga edi. Inqilob 1917-yilning oktyabr oyida bo’lib o’tishi mumkin edi yoki 1925-yilning yanvar oyida sodir bo’lishi mumkin edi va hokazo.

Zaruriyat va tasodifning o’zaro ta’siri haqida gapirganda, bir-biridan alohida zaruriyatlar va tasodiflar sof shaklda mavjud emasligini ta’kidlash joiz. Zaruriyat asosiy g’oyalarni, obyektni rivojlantirish bo’yicha yo’nalish hisoblanadi. Tasodif zaruriyatning namoyon bo’lish shaklidir. U yoki bu voqea (yoki voqealar ketma-ketligi) – tasodifligiga qaramay, uning orqasida zaruriyat, qonuniyat turadi.

Imkoniyat va voqelik.

Imkoniyat – bu tasodifiy yoki zarur shart-sharoitlarda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hodisa, mavjud shart-sharoitlarda mavjud bo’lgan yangilikning yuzaga kelishi uchun asos.

Voqelik – bu albatta mavjud bo’lgan narsa. Voqelik bu sodir etilgan, amalga oshirilgan imkoniyat.

Imkoniyat obyektiv shart-sharoitlar natijasida kelib chiqadi. Imkoniyatning voqelikka aylanishi ham subyektiv (insonlar) va ham obyektiv sabablarga bog’liq. Misol uchun, Rossiyada xudolar va kambag’allar o’rtasidagi farqni kamaytirish uchun imkoniyat bor. Bu imkoniyatni amalga oshirish va uni voqelikka aylantirsh ko’p omillarga bog’liq.

Imkoniyat har doim ham amalga oshmaydi. Misol uchun, Rossiyanin Buyuk Oktyabr inqilobidan so’ng, butun Yevropa inqilobiy harakatlar alangasi bilan qoplangan edi. Hatto Avstriya-Vengriya va Germaniyada inqiloblar bo’lib o’tdi, ammo, ular aksilinqilob zulmiga qarshi kurasholmadi. Natijada, birinchi Jahon urushidan keyin, inqilob faqat Rossiyada g’alaba qozondi.

Boshqa tomondan imkoniyatlar progressiv bo’lganidek, reaktsion ham bo’lishi mumkin. Misol uchun, 1930-yilda fashistlar tahdidiga qarshi Xalq frontlari yaratilgan. Fashistlar tahdidining oldini olish imkoniyati bor edi, biroq, Yevropani fashistlashtirish imkoniyati ham bor edi.

Ijtimoiy falsafada imkoniyatlarni progressiv va reaktsionga bo’lish lozim. Progressiv imkoniyatlar – bu jamiyatni inson ozodligi yo’lida rivojlantirish va uni to’liq rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish. Reaktsion imkoniyatlar tendentsiyalarda orqaga siljish, insonni qullik asoratiga tushirish, uning erkinligini cheklash ifoda etiladi.

Shuningdek, mavhum va real imkoniyatlar ham mavjud.

Mavhum imkoniyat bu shunday imkoniyatki, mazkur tarixiy sharoitlarda amalga oshirib bo’lmaydi. Misol uchun, 19-asrda havo orqali harakat qilish rasmiy imkoniyat edi. Mavhum imkoniyatni ilojsizlik bilan adashtirmaslik lozim. Ilojsizlik – bu obyektiv qonunlarga zid bo’lgani sababli, hech qanday sharoitlarda amalga oshirishning iloji bo’lmasligi mumkin. Misol uchun, odamning maxsus uchar vositalarsiz uchib ketishi ilojsiz.

Real imkoniyat - zarur shart-sharoitlar allaqachon amalga oshirish uchun tayyor bo’lgan imkoniyat.

Rivojlanish jarayonida mavhum imkoniyat realga aylanadi va aksincha zarur sharoitlar yo’qolishi bilan haqiqiy imkoniyat mavhum bo’lishi mumkin (rasmiy).

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

Mashq 1. Inkorni inkor qilish qonuni shunday deydi:»rivojlantirish eskilikni yangilik, quyini yuqori bilan inkor qilish orqali amalga oshiriladi. Chunki yangilik eskilikni inkor qilib, uning ijobiy xususiyatlarini saqlab qoladi va rivojlantiradi, rivojlanish progressiv xususiyatga ega bo’ladi. Shu bilan birga, rivojlanish yuqori bosqichlarda alohida jihatlar va boshlang’ich xususiyatlarning takrorlanishi bilan spiral bo’yicha boradi».

«Dialektik inkor» tushunchasi nimani anglatadi? Kunning o’rnini tun bosishi inkorni inkor qilish qonunining misoli bo’la oladimi? Javobni asoslang.

Mashq 2. Zamonaviy rus faylasufi I.A.Gobozov shunday deydi: «Haqiqiy siyosatchi axloqiy normalarga emas, balki davlat va uning xalqining manfaatlariga amal qiladi ... Bir qism yo’qotilganda, bir butun saqlanib qoladi, biroq, bir butun yo’qotilsa, bir qism ham yo’qoladi». Siz bu fikrga qo’shilasizmi? Savolga javob berish uchun «bir butun» va «yagona» dialektik kategoriyalardan foydalaning.

Mashq 3. Quyidagi ikkita ustunchada dialektikaning kategoriyalari keltirilgan. Vazifa juft kategoriyalarni bir biri bilan bog’lang:

· Mohiyat voqelik.

· Mazmun shakl.

· Zaruriyat hodisa.

· Imkoniyat sabab.

· Butun yagona.

· Oqibat tasodif.

Bilimni tekshirish uchun savollar:

1. Dialektika nima?

2. Dialektikaning qanday tarixiy shakllarini bilasiz?

3. Materialistik dialektika dialektik yondashuvning boshqa shakllaridan nimasi bilan farq qiladi?

4. Dialektikaning asosiy qonunlarini nomlang.

5. Qarama-qarshiliklar va ziddiyatlar nima?

6. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunini aytib bering.

7. Miqdor va sifat va ularning o’zaro ta’siri kategoriyalarini aytib bering.

8. Miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tishi qonunini aytib bering.

9. «Dialektik inkor» nima va uning qanday xususiyatlari bor?

10. Dialektik asosiy juft kategoriyalarini nomlang va ochib bering.

Mavzu 4. Jamiyat: falsafiy tahlil asoslari

Mavzu savollari:

1. 1. Jamiyatning nazariy modellari va ularning falsafiy asoslari.

2. Ijtimoiy rivojlanishning formatsion va tsivilizatsion tushunchasi. Jamiyatning formatsion tahlilining bahsli masalalari.

Maqsad va vazifalar.

Mavzuni o’rganishning maqsad va vazifalari – jamiyatni obyektiv voqelikning bir kichik tizimi sifatida ko’rib chiqish, ijtimoiy hayotning asosiy asoslarini, tizimli omillarni, jamiyatning turli tushunchalari doirasida rivojlantirish uchun harakatlantiruvchi kuchlarni aniqlash.

Mazkur mavzuni o’rganishdan so’ng, talabalar:

· Ijtimoiy voqelikning asosiy modellari, ularning afzalliklari va cheklanganliklari; jamiyat mohiyatini ochib beruvchi asosiy falsafiy kategoriyalar; jamiyatni falsafiy tushunish bilan bog’liq masalalarni muhokama qilish mohiyatini bilishlari lozim.

· Jamiyatning asosiy nazariy modellarini, ularning afzalliklari va cheklanganliklarini tahlil qilish; ijtimoiy rivojlanishning turli tushunchalarining bahsli masalalarining mohiyatini tavsiflash; ijtimoiy qonunlarning xususiyatlari va o’ziga xos xususiyatlarini va ularni amalga oshirishda subyektiv omil rolini tasvirlay olishlari lozim.

· Jamiyatning nazariy modellari va ularning asosiy tamoyillarini tahlil qilish; jamiyatni falsafiy tushunish bahs masalalarini tahlil qilish; o’z dunyoqarashi nuqtai nazarini; hal qilinadigan masalalarni mustaqil va asoslangan tahlilini aniqlash ko’nikmalariga ega bo’lish;

Mavzuni o’rganishda, e’tiborni quyidagi tushunchalarga qarating:

· jamiyat;

· mafkuraviy model;

· naturalistik model;

· geosiyosat;

· materialistik model;

· ijtimoiy borliq;

· ijtimoiy ong;

· ijtimoiy-iqtisodiy tizim;

· ideal munosabatlar;

· moddiy munosabatlar;

· tsivilizatsiya;

· madaniyat;

· omilli model;

· ijtimoiy qonunlar;

· determinizm.

Mavzu bo’yicha nazariy material

Savol 1. Jamiyatning nazariy modellari va ularning falsafiy asoslari.

Jamiyatni obyektiv voqelikning bir kichik tizimi sifatida ijtimoiy falsafa tomonidan o’rganiladi. Falsafiy va nazariy tahlil jamiyatini «inson va jamiyat» murakkab tizim sifatida o’rganishni ko’zlaydi. Ushbu tizimning asosi tuzilish, faoliyat yuritish, jamiyatni rivojlantirish, uning harakatlantiruvchi kuchlarining umumiy qonunlari hisoblanadi. Ijtimoiy falsafaning vazifasi - ijtimoiy hayotning asosiy asoslarini, uning tizimli omillarni aniqlash, insonning ijtimoiy mohiyatini tahlil qilish.

Ijtimoiy hodisalarning mohiyatini, jamiyat rivojlanishining sabablari va asoslari, uning ijtimoiy va falsafiy fikr tarixida muhim o’rin egallagan harakatlantiruvchi kuchlarini ko’rib chiqish.

Jamiyat hayotining ijtimoiy falsafada bu va boshqa fundamental muammolari turlicha nuqtai nazardan ko’rib chiqilmoqda.

Idealistik, naturalistic, materialistik va plyuralistik (omilli) modelni hal etish uchun yondashuvning to’rt asosiy modellarini ajratib ko’rsatish mumkin.

Idealistik model falsafa tarixida keng tarqalgan edi va XIX asrning ortalariga qadar hukmronlik qildi.

U inson faoliyatining boshqa jihatlari bilan bog’liq ongning mutlaq ustuvorligini tan olishga asoslanadi.

Dalil insonning haqiqiy harakatlaridan oldin keladigan insonlarning har qanday harakatlari asosida biror ishga undaydigan ideal sabablar, maqsadlar, nuqtai nazarlar yotadigan holdir.

Jamiyatning mafkuraviy talqini real asoslar - ijtimoiy jarayonlar va ularni bilishning murakkabligiga ega. Jamiyat hayotida ong rolining mutlaqlashtirilishi ong tarixiy voqealarning yakuniy sababi degan xulosaga keltirdi.

Jamiyat mohiyatini idealistik tushuntirish uning rivojlanishining obyektiv qonunlarini inkor qilishga olib keldi.

Jamiyat faoliyati va rivojlanishining qonuniy xususiaytini inkor qilish tarixning harakatlantiruvchi kuchlari masalasini hal qilishni aniqladi. Hal qiluvchi rolni buyuk shaxslar, ma’naviy elita, ijodiy ozchilik o’ynadi. Tarix ular faoliyatining natijasi oldida gavdalandi, xalq faoliyatsiz, passiv omma, olomon rolini o’ynaydi.

Jamiyat taraqqiyotida yetakchi rolni Naturalistik model (yoki geografik yo’nalish) tabiiy sharoitlarga beradi. Bu nazariyaning tarafdorlari nuqtai nazaridan (Sh.Monteskye, G.Bokl, L.Mechnikov), tabiiy muhit (iqlim, tuproq, foydali qazilmalar va hokazo) odamlarning tabiati, ruhiy holati, u yoki bu siyosiy tuzumni (masalan, monarxiya yoki respublika), o’rnatishni aniqlaydi, aql, iqtisodiy va boshqa ijtimoiy faoliyatini rivojlantirish darajasida farqlarni taqozo etadi.

XX asrda bu g’oyalar geosiyosatning (F.Ratzel, K.Xausxofer, R.Chellen) reaksion falsafiy yo’nalishi uchun asos bo’ldi.

Biroq, naturalistik model jamiyat rivojida tabiiy muhitlarning ahamiyatini, alohida mamlakatlar rivojlanishining, shu jumladan, odamlar ruhiy holati, xatti-harakatining har qanday tabiiy, iqlimiy omillarga muayyan bogliqligini odilona ta’kidlab, bir vaqtning o’zida ularning rolini ijtimoiy jarayonlarda mutlaqlashtiradi.

Idealistik va naturalistik modelning teskarisi asosiy tamoyillari K.Marks va F.Engels tomonidan ta’riflangan jamiyatning materialistik nazariyasi hisoblanadi. Bu tushuncha jamiyatga nisbatan qo’llanilgan falsafaning asosiy savolini materialistik hal qilishni bildirar edi. Ijtimoiy hayotda g’oyaviy undash sabalarining mavjudligini inkor qilmasdan, bu sabablarning paydo bo’lishi va borligining yakuniy sabablari haqida savollarga javob tarzida materialistik model odamlarning ongini ularning borlig’i emas, balki ularning ijtimoiy borlig’i ongni belgilashiga asoslangan.

Ijtimoiy borliq – bu obyektiv ijtimoiy voqelik, moddiy boyliklar ishlab chiqarishdan iborat bo’lgan asos va muhim tarkibni belgilaydigan inson hayotining dolzarb jarayoni.

Ijtimoiy ong – ijtimoiy hayotning ma’naviy tomoni: ijtimoiy borliq aks etadigan qarashlar, tasavvurlar, nazariyalar, g’oyalar.

Ijtimoiy borliqning birlamchi va belgilovchi roli quyidagicha asoslanadi:

· ijtimoiy ong ijtimoiy borliq asosida yuzaga keladi va uning in’ikosi sifatida usiz mavjud bo’lmaydi;

· ijtimoiy ong o’z mazmunini ijtimoiy borliqdan o’zlashtiradi;

· ijtimoiy ongning o’zgarish sababi oxir-oqibatda, ijtimoiy borliqning rivojlanishi va o’zgarishiga ehtiyoj hisoblanadi.

Materialistik modelda jamiyat rivojlanishining qonuniy xususiyati, uni xalqning, turli ijtimoiy jamoalarning ongli faoliyati mahsuli sifatida ko’rib chiqish asoslandi. Shu bilan birga, hal qiluvchi rolni xalq - moddiy va ma’naviy qadriyatlar yaratuvchisi o’ynaydi.

Plyuralistik (omilli) model (M.Veber, R.Aron) tarixiy jarayonni tushuntirish uchun monistik yondashuv doirasida jamiyatini o’rganadigan ko’rib chiqilgan modellardan farqli o’laroq, yagona aniqlovchi omilning mavjudligini inkor qilib, uni teng hodisalar (iqtisod, din, huquq, axloq va boshqalar) faoliyatining natijasi sifatida hisoblaydi.

Jamiyatning nazariy modellarini qiyosiy tahlili ularning birortasi ham jamiyati va uning sababli oqibatli munosabatlarining mohiyatini ochish uchun universal kalit sifatida xizmat qila olmaydi degan xulosaga olib keladi, ammo, bu yondashuvlarning har biri muayyan bilish imkoniyatlariga ega.

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

1. Jamiyatning idealistik modeli asosiy tamoyillari, uning afzalliklari va cheklanishlarini ochib bering.

2. Ijtimoiy voqelikning tarixiy materialistik modeli xususiyatlari va uning idealistik modeldan farqini belgilang.

Savol 2. Ijtimoiy taraqqiyotning formatsion va sivilizatsion tushunchasi. Jamiyatning formatsion tahlili bahsli masalalari.

Jamiyatni va uning rivojlanishini falsafiy tushunishda eng muhim rol «ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya» va «sivilizatsiya» kategoriyalariga tegishli. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya – bu moddiy boyliklar ishlab chiqarish usuli asosida obyektiv qonunlarga muvofiq faoliyat olib borib rivojlanadigan ijtimoiy munosabatlar tizimidan iborat obyektning aniq, konkret turi.

Bu tushuncha asosi moddiy va avvalambor, iqtisodiy (ishlab chiqarish) munosabatlar hisoblangan jamiyatning tizimli xususiyatini asoslash, uning rivojlanishini turli bosqichlarni o’zgartirishning qonuniy va progressiv jarayoni sifatida ifoda etish, jahon tarixi birligini namoyon qilish uchun imkon beradi.

Shu bilan birga, jamiyatning formatsion tahlili cheklanishlari va bir tomonlamaligini ta’kidlash lozim: tarixiy jarayonining xilma-xilligiga yetarlicha baho bermaslik, ijtimoiy taraqqiyotni besh formatsiyani chiziqli o’zgartirish sifatida osonlashtirilgan tarzda tushunish, jamiyatning iqtisodiy asoslarini mutlaqlashtirish va uning ijtimoiy-madaniy hodisalariga yetarlicha baho bermaslik, jamiyat rivojlanishining ehtimolli xususiyatini inkor qilish, formatsion yondashuvni uni o’rganishning universal, yagona yo’li sifatida tahlil qilish.

Zamonaviy falsafada jamiyatning formatsion tahlili bilan bir qatorda barcha oldingi nazariy g’oyalarning ijobiy yutuqlariga asoslangan, sivilizatsion tushuncha yuzaga keldi.

Jamiyatni sivilizatsion tahlil qilishni tubdan o’zgartirish XX asrning rus tarixchisi N.Danilevskiy, XX asr ingliz tarixchisi A.Toynbi, XX asr nemis faylasufi O.Shpenglerga tegishli. A.Toynbi insoniyatga umumiy mentalitet, fikr va his-tuyg’ularning barqaror namunasi bilan bog’liq barcha millat va elatlarni birlashtiradigan alohida sivilizatsiyalar majmui sifatida qarardi. Sivilizatsiyani ma’naviy birlashtirishning eng muhim asosi beshta katta: xitoy, hind, Islom, rus, g’arb sivilizatsiyalarini ajratib ko’rsatishga imkon bergan diniy e’tiqod xususiyatlarini tashkil etadi. Shu bilan birga, sivilizatsiyalarning rivojlanishi bir qator: yuzaga kelish, gullab-yashnash, inqiroz, parchalanish kabi izchil bosqichlarni bosib o’tib, mahalliy, yopiq xususiyatga ega bo’ldi. Sivilizatsiyalarning parchalanishi oxir-oqibatda uning butunlay yo’q bo’lib ketishiga olib keladigan universal xususiyatga ega. Sivilizatsiyalarning o’sishida asosiy rolni A.Toynbi elita, ijodiy ozchilik - hayotiy jo’shqinlik egasiga beradi.

A.Toynbining tipologik sxemasi ko’plab tadqiqotchilar tomonidan tanqid ostiga olindi. Xususan, u turli sivilizatsiyalar o’rtasidagi bog’liqlik va izchillikni, takrorlanish hodisasini hisobga olmaydi, jahon tarixining izchil yo’nalishini rad etadi. Biroq, bu mamlakat va xalqlarni ularning madaniyatiga xos bo’lgan umumiy xususiyatlariga asosan birlashtirish imkonini beradigan jahon tarixini davrlarga bo’lish uchun sivilizatsion yondashuv qadriyatlarini kamsitmaydi.

Zamonaviy jamiyatshunoslik adabiyotlarida bu tushunchaning mazmuni haqidagi savol bahsli hisoblanadi. Ko’pchilik mualliflar «sivilizatsiyani» «varvarlik» (F.Engels, A. Toffler) o’rniga kelgan davrning belgisi sifatida tahlil qilishadi; boshqalar uni madaniyat (A.Toynbi) sinonimi sifatida hisoblashadi; uchinchilar – parchalanish bosqichi, madaniyatning inqirozi sifatida (O.Shpengler); to’rtinchilar uni inson faoliyatining turli sohalarida uning eng yuqori yutuqlari ifodasi sifatida ko’rishadi; beshinchilar bu tushunchani har qanday mamlakatlar, mamlakatlar guruhining rivojlanishning muayyan bosqichida (qadimgi sivilizatsiya, inklar sivilizatsiyasi) o’ziga xosligini belgilash uchun ishlatishadi.

Ushbu kategoriyani ishlatishning noaniqligi barcha sivilizatsiyalar asosida yotgan muhim xususiyatlarni ta’riflash uchun talab etiladi.

Sivilizatsiyaning paydo bo’lishi vaqt bo’yicha quldorlik jamiyatining shakllanishi, yig’uvchi xo’jalikdan ishlab chiqarishga o’tish, sinflar paydo bo’lishiga to’g’ri keladi. Bu o’tish nafaqat ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi va rivojlanishini, balki qarindoshlik munosabatlarining uzilishi va haqiqiy ijtimoiy munosabatlarning boshlanishi ham anglatardi. Shuning uchun sivilizatsiya ijtimoiy munosabatlar tabiiy munosabatlar ustidan hukmronlikni boshlaganda va jamiyat o’zining asosida faoliyat yuritganda va rivojlanayotganda insonning rivojlanishida shunday bosqich hisoblanadi.

Sivilizatsiyaning paydo bo’lishi – insoniyat tarixida uning haqiqiy tarixi boshlanadigan sifat jihatidan yangi bosqich. Sivilizatsiya asosi – inson xususiyatlari va ehtiyojlarining barcha turida uning hayotining barcha jihatlarini o’z ichiga olgan o’z ifodasini madaniyatda topadigan moddiy va ma’naviy qadriyatlar birligidagi ijtimoiy boylik.

Madaniyat va sivilizatsiyaning aloqasi va o’zaro uzviy bog’liqligi shunchalik kattaki, aksariyat faylasuflar bu tushunchalarni tasodifiy emasligini aniqlashdi. Madaniyat va sivilizatsiya ajralmas: sivilizatsiya o’zining madaniyatisiz mavjud emas, sivilizatsiyasiz madaniyat mavjud emas.

Ijtimoiy-madaniy ta’lim sivilizatsiya sifati, uning rivojlanish mezoni sifatida jamiyatda shaxs o’rni bilan belgilanadi.

«Sivilizatsiya» tushunchasining munozarali xususiyati, uni qo’llashning ko’p ma’noligi, shunga qaramasdan, uni muayyan makon va zamon chegaralarida jamiyatning moddiy va ma’naviy hayoti yaxlitligi sifatida aniqlash va barcha sivilizatsiyalar asosida yotadigan eng muhim xususiyatlarni tavsiflash imkonini beradi.

Insoniyat o’zining rivojlanishida tarixan bosib o’tgan quyidagi sivilizatsiya turlari mavjud: kosmogenik, texnogenik va hozirda shakllanayotgan antropogen sivilizatsiya (axborot jamiyati).

Sivilizatsion tahlil uning zamonaviy ishlov berilishida jamiyatni muhokama qilishga umumiy yondashuv sifatida formatsion rivojlantirish nazariyasining o’rnini bosmaydi, jamiyatni o’rganishning turli resurslarini bildirib, bir-birini to’ldiruvchi hisoblanadi.

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

1. Jamiyatni tushuntirishda «sivilizatsiya» va «ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya» kategoriyalarining ma’nosini ochib bering.

2. «Sivilizatsiya» va «madaniyat» tushunchalari o’rtasidagi munosabatni va farqni tushuntiring.

Mavzu 5. O’z-o’zini rivojlantirish tizimi sifatida jamiyat

Mavzu savollari:

1. Ijtimoiy tizim va uning o’ziga xos xususiyatlari. Moddiy va ishlab chiqarish va jamiyatning kichik tizimi sifatida ijtimoiy soha.

2. Jamiyatning siyosiy sohasi, uning asosiy elementlari. Ma’naviy soha va uning tuzilishi, jamiyatdagi o’rni.

Mavzuni o’rganishning maqsad va vazifalari.

Jamiyatni o’z-o’zini rivojlantirish tizimi sifatida ko’rib chiqish, ijtimoiy tizimining butunligini, uning faoliyati va rivojlanishi imkoniyatlarini ta’minlovchi tizimni tashkil qiluvchi strukturali munosabatlarni aniqlash, uning eng muhim tarkibiy elementlarini ochib berishning maqsad va vazifalari.

Mazkur mavzuni o’rganishdan so’ng, talabalar:

Ijtimoiy tizimlarning o’ziga xos xususiyatlari va ularning tabiiy tizimlardan farqi; jamiyatning asosiy nimtizimlari va ularni falsafiy tahlil qilish xususiyatlari; jamiyat nimtizimi sifatida moddiy ishlab chiqarish sohasi; jamiyatning asosiy sohalarini, ularning jamiyat hayotidagi rolini ochib beradigan tushunchalar mazmunini bilishlari lozim.

Ijtimoiy tizimlar xususiyatlarini ta’riflash; turli sohalar rolini jamiyatning nimtizimi sifatida tahlil qilish; jamiyat nimtizimining asosiy tarkibiy elementlarini ochib berish imkoniyatiga ega bo’lishlari lozim.

ko'nikmalarga ega: jamiyatni ta’lim tizimi sifatida; asosiy sohalarning falsafiy tahlilini jamiyatning nimtizimlari sifatida muhokama qilish; jamiyatning asosiy sohalarining eng muhim tarkibiy elementlarini muhokama qilish; jamiyatning turli sohalari rolini baholashda o’z dunyoqarashi nuqtai nazarini aniqlash ko’nikmalariga ega bo’lishlari lozim.

Mavzuni o’rganishda, e’tiborni quyidagi tushunchalarga qaratish lozim:

· ijtimoiy tizim;

· jamiyatning nimtizimi;

· moddiy ishlab chiqarish sohasi;

· ijtimoiy soha;

· ijtimoiy jamiyat;

· sinf;

· ijtimoiy tabaqalanish;

· ijtimoiy harakatchanlik;

· siyosiy soha;

· davlat;

· davlat turi;

· davlat shakli;

· ma’naviy soha;

· jamiyatni anglash;

· ijtimoiy psixologiya;

· mafkura;

· ijtimoiy ong shakllari.

Mavzu bo’yicha nazariy material

Savol 1. Ijtimoiy tizimi va uning o’ziga xos xususiyatlari. Jamiyatning nimtizimi sifatida moddiy va ishlab chiqarish va ijtimoiy soha.

XX asrning ijtimoiy falsafasida jamiyatni o’rganishning asosiy paradigmasi sifatida O.Kant, G.Spencer, K.Marks, M.Veber, P.Sorokin, T.Parsons kabi XIX-XX asrning mutafakkirlari ishlab chiqilishida katta hissa qo’shgan tizimli yondashuvni tashkil etishdi.

Ijtimoiy tizim egasi individlar va ijtimoiy guruhlar bo’lgan turli ijtimoiy munosabatlarning muntazam, o’z-o’zini boshqarish butunligini ifoda etadi.

Barcha tabiiy tizimlardan (jismoniy, biologik) jamiyat tufayli insonlarni o’z ichiga olgan ijtimoiy munosabatlarning turliligi sababli murakkabligi bilan farq qiladi va iyerarxik xarakterga ega. Shu bilan birga, jamiyat butunlikni ifodalaydi, ya’ni, bir-biriga bog’liq bo’lgan, vositachilik qiladigan va butun qismlardan iborat. Qismlar va butunlikning bunday o’zaro bog’liqligi uning xos bo’lgan qismlariga emas, balki uni bir butun qilib umuman tizimga xos bo’lgan tizimning maxsus integral xususiyatlarida namoyon bo’ladi.

Ijtimoiy tizim barcha tizim komponentlari harakatining mosligini ta’minlaydigan boshqaruvning maxsus nimtizimi mavjudligini nazarda tutadigan o’zini o’zi boshqaradigan hisoblanadi.

Ijtimoiy tizimining o’ziga xosligi jamiyat rivojiga ma’lum darajada noaniqlik, mavhumlikni baxsh etadigan shakl va faoliyat usullarini tanlash erkinligiga ega shaxs, uning asosiy elementining noyobligida.

Jamiyatda murakkab tuzilgan butunlik sifatida to’rtta nimtizimni (sohalarni) ajratib ko’rsatish mumkin: moddiy ishlab chiqarish, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy. Bunday sohalar turli vazifalarni bajaradi, o’z xususiyatlariga ega.

Moddiy ishlab chiqarish sohasi insonlar turmushini moddiy shart-sharoitlar bilan saqlash va ta’minlashni yaratish bo’yicha inson faoliyati bilan bog’liq bo’ladi; ularning hayot faoliyatining sharoitlari bo’yicha turli ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi munosabatlarning ijtimoiy sohasi; siyosiy soha jamiyatning hamjihatligini va butunligini ta’minlovchi odamlarning normativ faoliyati bilan bog’liq; ma’naviy soha – bu bilimlar hosil qilish, tajriba o’tkazish, qadriyatlarni ishlab chiqish, ya’ni, axborotni ishlab chiqishdir.

Bu nimtizimlarni tahlil qilish, jamiyat va shaxslar hayotidagi ularning roliga murojaat qilamiz.

Jamiyatning moddiy ishlab chiqarish sohasi (iqtisodiy hayot) – asosi moddiy ishlab chiqarish bo’lgan murakkab shakllantirish hisoblanadi. Uni jamiyat tizimining tarkibiy qismi sifatida muhokama qilib va formatsion va sivilizatsion yondashuvlardan foydalanib, uni ikki turdagi munosabatlar – insonlarning tabiatga munosabati (ishlab chiqarish kuchlari) va ishlab chiqarish jarayonida bir-biriga munosabatlarning (ishlab chiqarish yoki iqtisodiy munosabatlar) birligi sifatida tasvirlash mumkin.

Ishlab chiqarish kuchlari – bu moddiy (texnika, texnologiya, mehnat quroli) va shaxsiy elementlar tizimi. Texnika va texnologiya sivilizatsion rivojlanish darajasi umumiy ko’rsatkichi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning muhim elementi esa tajribali, ko’nikmali va bilimli kishilardir. ishlab chiqaruvchi kuchlar tarkibida fan alohida o’rin tutadi.

Ishlab chiqarish munosabatlari - bu ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va asosi mulkiy munosabatlar bo’lgan iste’mol jarayonida odamlar o’rtasida o’rnatiladigan munosabatlar tizimi chunki ular ishlab chiqarish maqsadi, mehnat stimuli va ishlab chiqarish munosabatlarining boshqa barcha elementlarni aniqlaydi.

Ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining o’zaro ta’sirda aniqlovchi tomon ishlab chiqaruvchi kuchlar hisoblanadi, ishlab chiqarish munosabatlari esa ularga faol ta’sir ko’rsatadi (yoki rivojlanishga hissa qo’shadi yoki to’sqinlik qiladi), jamiyat faoliyatini o’z-o’zini rivojlantirish tizimi sifatida tushuntiradi.

Ijtimoiy hayotning ijtimoiy sohasi.

Jamiyat nafaqat shaxslar yig’indisini ifodalaydi, unda turli o’zaro bog’liq odamlar guruhlari, ya’ni, ijtimoiy jamoalar faoliyat ko’rsatadi. Barqaror va o’zaro hamkorlik qiladigan ijtimoiy jamoalarga nisbatan yuzaga kelgan tarixiy majmui jamiyatning ijtimoiy sohasini, uning ijtimoiy borlig’ini tashkil etadi. Bu jamiyatning xususiyati bo’yicha turlicha bo’lgan ko’lami, ijtimoiy rolini o’z ichiga olgan murakkab va ko’p rejali ta’limdir. Ularni ajratish sinfiy, milliy, jinsi va yoshi, kasb-hunari, hududiy, va hokazo kabi turli belgilarga asoslanadi. Shuning uchun, ijtimoiy soha sinflar va ijtimoiy qatlamlar, kasbiy va sohaviy guruhlar, etnik jamoalar (oila, qabila, millati), demografik guruhlar, hududiy jamoalar, ishlab chiqarish jamoalari, oila va boshqa shaxslar sifatida o’zaro bog’liq va o’zaro hamkorlik qiladigan hamjamiyatlarni o’z ichiga oladi. Shu bilan birga, jamiyatning ijtimoiy sohasida oila, mehnat guruhlari, ta’lim guruhlari va hokazo kabi kichik ijtimoiy guruhlarni o’z ichiga olgan makrostruktura (masalan, odamlar, sinflar, xalqlar) va mikrostrukturaga ajratish mumkin.

Umumiylik orasida makrodarajada asosiy o’rinni hududining umumiyligi, tili, iqtisodiy hayoti, o’ziga xos madaniyati, psixologik xususiyati bilan tavsiflanadigan millatlar, shuningdek, ijtimoiy ishlab chiqarishning tarixan belgilangan tizimida joyi bo’yicha farqlanadigan, ishlab chiqarish vositalariga nisbatan, ijtimoiy mehnat tashkilotidagi roli bo’yicha, ijtimoiy boylik ulushini olish usullari va hajmiga ko’ra sinflar egallaydi.

Bugungi ijtimoiy-falsafiy bilim jamiyatning sinfiy tahlili bilan bir qatorda, zamonaviy G’arb falsafasi va sotsiologiyasida Amerika sotsiologi P.Sorokin tomonidan asosiy g’oyalari ifodalangan «ijtimoiy tabaqalanish» nazariyasi sifatida qatlamli yondashuv keng qo’llaniladi.

Strat (tabaqa) – daromad, hokimiyat, nufuz, ta’lim, malaka, diniy mansublik, yashash joyi va hk. kabi belgilari asosida bosqichli iyerarxiyada mavqesi bo’yicha farq qiladigan odamlar guruhi.

Tabaqalanish modeli muhim bilish ahamiyatiga ega, chunki ijtimoiy sohaga bir xil bo’lmagan, murakkab, ko’p o’lchovli tizim sifatida qarashga imkon beradi, uning o’zgarishlar dinamikasini chuqurroq kuzatish imkonini beradi.

Bu o’zgarishlar P.Sorokin aniqlashiga ko’ra shaxsning bir ijtimoiy mavqedan boshqasiga o’tishini bildiradigan ijtimoiy harakatda namoyon etiladi va ijtimoiy soha faoliyatining muhim jihati hisoblanadi.

XX asr oxirida zamonaviy jamiyatning formatsion va sivilizatsion o’zgarishlari ijtimoiy tuzilishning murakkablashuviga, ijtimoiy jamoalarning tarkibida, ularning o’zaro hamkorligida sezilarli o’zgarishlarga olib keldi. Ijtimoiy jamoalarni belgilashda yangi alomatlar paydo bo’ladi, bugungi sinflarning tuzilishi va qiziqishlari o’zgaradi, hukmron sinf, ishchilarning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sinfi, o’rta sinf hosil bo’ladi, ijtimoiy tabaqalanish jarayonlari faol davom etadi.

Bu o’zgarishlar ijtimoiy soha rivojlanishining yangi obyektiv qonunlariga sabab bo’ladi: sinfiy kurashni inkor qilish va o’zaro murosaga, qisman kelishishga, ijtimoiy sheriklikka o’tish, sinfiy kurash emas, balki insoniy qadriyatlar ustuvorga aylanadi, ijtimoiy harakat oshadi.

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

1. Ijtimoiy tizimlar xususiyatlarini ochib bering.

2. «Sinflar», «millatlar», «qatlamlar» kabi umumiylikning farqlarini ko’rsating.

Savol 2. Jamiyatning siyosiy sohasi, uning asosiy elementlari. Jamiyatda ma’naviy soha va uning tuzilishi, roli.

Siyosiy soha jamiyat nimtizimi sifatida jamiyat hamjihatligi va

butunligini ta’minlaydigan odamlarning normativ faoliyati bilan bog’liq.

Bu soha markaziy masalasi davlat hokimiyatini zabt etish, saqlab qolish va foydalanish, ya’ni davlat hokimiyatiga munosabat muammosi bo’lgan sinflar, millatlar, boshqa ijtimoiy guruhlar va jamoalar o’rtasidagi munosabatlarni o’z ichiga oladi. Bu munosabatlar ma’lum muassasalar va tashkilotlar orqali qurilishi sababli, hukmron sinf va umuman jamiyat manfaatini ko’zlab, ijtimoiy tuzilishini saqlab qolish maqsadida ijtimoiy jamoalar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi muassasalar tizimi (institutlar) siyosiy sohani (siyosiy tizimi) tashkil etadi. U davlat va uning organlari, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari va harakatlar, siyosiy tashkilotlarni o’z ichiga oladi.

Zamonaviy adabiyotlarda siyosiy munosabatlar, siyosiy institutlar va tashkilotlar, siyosiy harakatnlar va siyosiy ongni o’z ichiga olgan bu sohaning yanada kengroq tushunchasi mavjud.

Tarixan, birinchi va eng muhim siyosiy muassasa, siyosiy tizimning asosi davlat hisoblanadi.

Uning kelib chiqishi ikki asosiy sabab bilan belgilanadi:

1) jamiyatni qarama-qarshi sinflarga bo’lish bilan bog’liq jamiyat ichidagi ziddiyatlar;

2) umumiy ishlarni amalga oshirishda, tartibini, nazoratni saqlashda jamiyatning ehtiyojlari.

Boshqa so’zlar bilan aytganda, davlat ilgari (formatsion va sivilizatsion) ikkita muhokama qilingan yondashuvlarda o’z ifodasini topgan ikki xil xususiyatga ega va asosan marksizmda namoyon bo’lgan, davlat mohiyatini faqat zo’ravonlik va ekspluatatsiya qilishnig oldini olishga kiritish noto’g’ri bo’lardi.

Davlat formatsion va sivilizatsion muassasa sifatida xususiyatlar va vazifalarga ega.

Davlatning asosiy xususiyatlari:

· boshqaruv, ya’ni mansabdor shaxslar apparati, soliqlar yig’ish, qonunlar chiqarish bilan band bo’lgan maxsus kishilar qatlamining mavjudligi;

· xalq hokimiyati, ya’ni, siyosiy majburlash organlari (armiya, politsiya, sud, qamoqxonalar va hkz.);

· hukumat o’z ta’siri bilan mamlakatning butun aholisini o’z ichiga olish orqali jamiyatni alohida davlat boshqaruvi guruhlariga hududiy bo’lish.

Davlat uning faoliyati yo’nalishlarini ifodalaydigan va formatsion va sivilizatsion xususiyatlarning qo’shilishi kuzatiladigan bir qator vazifalarini amalga oshiradi. Davlatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: ichki (iqtisodiy, madaniy-tarbiyaviy, tashkiliy va hokazo) va tashqi (xalqaro maydonda davlat manfaatlarini himoya qilish, milliy mudofaani ta’minlash yoki harbiy va boshqa mamlakatlarga nisbatan siyosiy ekspansiya va hkz.).

Davlatdan tashqari jamiyatning siyosiy sohasida muhim o’rin partiyalarga tegishli. Ularning ijtimoiy asosi sinflar hisoblanadi. Partiyalar jamiyatda sinf mavqesi, uning asosiy manfaatlari, boshqa sinflar va tashkilotlar bilan munosabatlarining butun tizimini o’z faoliyatida aks ettiradi.

Jamiyat siyosiy hayotining o’zagi sifatida davlat «turi» va shakli jihatdan farq qiladi.

Davlat turi o’zining formatsion ma’nosini ochib, qaysi sinfga (yoki sinflarga) xizmat qilishi bilan belgilanadi. Shuning uchun ekspluatator davlatning uch asosiy turlarini ajratib ko’rsatish mumkin: quldorlik, feodal, burjua. Davlat turi kabi sotsialistik davlat haqidagi savol zamonaviy ijtimoiy fanda sifatida bahsli bo’lib qolmoqda. Davlatning bir va shu turi turli shakllarda mavjud bo’lishi mumkin.

Davlat shakli – bu tashkilot usuli, shuningdek, hokimiyatni amalga oshirishning usul va yo’llari. Davlat shakli quyidagilarda ifodalanadi:

· hukumat shakli (mamlakatda oliy hokimiyat kimga tegishliligini bildiradi); hukumat shakllarining ikki xili mavjud: monarxiya va respublika;

· davlat tuzumi shakli: unitar, federatsiya, konfederatsiyaga bo’linadi;

· siyosiy davlat tuzumi, ya’ni, davlat hokimiyatini amalga oshirish usullari tizimi, demokratik huquq va erkinliklarning real holati, davlat hokimiyati organlarining ular faoliyatining huquqiy asoslariga munosabati.

Davlatning siyosiy tuzumi nuqtai nazaridan quyidagilar bo’lishi mumkin:

a) demokratiya;

b) diktatura;

d) v) totalitar tuzum;

e) g) avtoritar tuzum.

Tahlil davlatning «shakl» tushunchasining ko’p ma’noligini ko’rsatadi. Bu xulosa masala real siyosatning eng muhim masalalardan biri – davlat shakli haqida bo’lgani sababli nafaqat ilmiy qadriyatga ega. Shu bilan birga, davlat «turi» va «shakli» kategoriyalari har qanday davlatni baholashda mo’ljalni to’g’ri olishga imkon beradi, formatsion va sivilizatsion o’zgarishlar bilan belgilangan uning mohiyatini va rivojlanish yo’nalishlari aniqlashni ko’zlashadi.

Jamiyatning sivilizatsion bosqichlarini o’zgartirish belgilangan davlatni rivojlantirishning muhim jihati qonun ustuvorligi qaror topgan va alohida shaxslarning maxsus, xususiy manfaatlarini amalga oshirish sohasi bo’lgan fuqarolik jamiyati rivojlanishining asosi hisoblangan huquqiy davlatning shaklanishi hisoblanadi.

Jamiyatning ma’naviy sohasi.

Ma’naviy soha jamiyatning nimtizimi sifatida ishlab chiqarish, ayirboshlash va ma’naviy iste'mol, ya’ni mafkuraviy qadriyatlar – «ijtimoiy ong» tushunchasida o’z ifodasini topgan qarashlar, nazariyalar, tushunchalar, tamoyillar va ko’rinishlar bilan bog’liq. Bu soha ma’naviy ehtiyojlarni, ma’naviy faoliyatni va shu asosda yaratilgan ma’naviy qadriyatlar, shuningdek, ma’naviy munosabatlarni o’z ichiga oladi.

Jamiyat ma’naviy hayotining eng muhim elementi ijtimoiy voqelikning in’ikosi sifatida shakllanadigan ijtimoiy ong hisoblanadi.

Ammo, shu bilan birga, ijtimoiy ong ijtimoiy borliqqa ijtimoiy ongning keskin qaramligi yo’qligini bildiruvchi rivojlanishning ichki mantig'inga va faoliyat yuritishning o’z qonunlariga ega.

Ijtimoiy ong uchun birinchi navbatda, izchillikda, oldingi davrlardagi inson tafakkuri yutuqlarini qo’llashda namoyon bo’ladiganivojlanishning o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.U ijtimoiy borliqdan orqada qolishi ham, uning rivojlanishidan o’zib ketishi ham mumkin.

Ijtimoiy ongning turli shakllari - siyosiy, huquqiy, diniy va hokazo – bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga, shakllardan biri ko’pincha belgilovchi (O’rta asrlarda din) sifatida xizmat qiladi.

Nihoyat, ijtimoiy ong ijtimoiy hayotga faol ta’sir ko’rsatadi. G’oyalar, nazariy tushunchalar, siyosiy ta’limotlar jamiyat rivojida ham progressiv, va ham teskari rol o’ynashi, uning rivojlanishini tezlashtirishi yoki aksincha, degradatsiya va halokatga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, ong jamiyatning rivojlanishiga o’z-o’zidan emas, balki, odamlar faoliyati orqali ta’sir qiladi. Shuning uchun, ta’sir qanchalik katta va sezilarli bo’lsa, shunchalik ko’proq bu yoki boshqa g’oyalar, tushunchalar, nazariyalar inson va jamiyat manfaatlari talablariga bir butun sifatida javob beradi.

Ijtimoiy ong murakkab tuzilishga ega.

Ijtimoiy ongni o’rganishda ikki yondashuv hukmron bo’ladi: odatiy darajani (kundalik hayot hodisalarini tabiiy aks etishi) belgilovchi gnoseologik (ijtimoiy ong nima va qanday aks etishini aniqlash) va nazariy

(g’oyalar, tushunchalar, qonunlar tizimi ko’rinishida mohiyatli aloqa va munosabatlarning chuqurroq aksi), sotsiologik yondashuv - ijtimoiy psixologiya va mafkurani ajratuvchi insonlar hayotida ijtimoiy ong rolini (uning funktsiyalarini) aniqlash.

Ijtimoiy psixologiya – tizimlashtirilmagan, o’z-o’zidan hosil bo’lgan ma’naviy hosilalar majmui (g’oyalar, his-tuyg’ular, odatlar va hokazo) hayotining kundalik sharoitini aks ettiradi va asosan, kommunikativ vazifani bajaradi. Mafkura – bu mutaxassislar, mafkurachilaridan tomonidan ishlab chiqiladigan turli, asosan, asosan katta ijtimoiy jamoalarning asosiy manfaatlarini ifoda etadigan qarashlar, g’oyalar tizimi va progressiv konservativ va reaksion bo’lishi mumkin.

Ijtimoiy ong tarkibining elementlari uning shakllari hisoblanadi: obyekti va aks etish usuli, jamiyatda amalga oshiriladigan ijtimoiy ehtiyojlar va ijtimoiy roli bo’yicha bir-biridan ajralib turadigan siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, estetik, falsafiy, ilmiy ong.

Ijtimoiy ong shakllarini ilm-fandan boshlab, bugungi dunyoda ilm-fan nafaqat ijtimoiy ong shakllaridan biri, balki asosida murakkab keng ko’lamli ijtimoiy hodisa yotadigan hodisalarning, shuningdek, obyektiv voqelik va bilishda amaldagi qonunlari mohiyati va sabablarini bilishni nazarda tutishi lozim. Fan jamiyatning tarixan belgilangan ehtiyojlari asosida rivojlanadi va inson va insoniyat manfaati uchun ishlatiladi. Fanga sistemalilik, yaxlitlik va xulosalarning mantiq jihatdan asoslanganligi xos, uning ijtimoiy vazifalari esa bilish, tushuntirish, prognostik, mafkuraviy va ijtimoiy xotira funktsiyasiga tegishli.

Siyosiy ong mazmuni u yoki bu jamiyatning iqtisodiy munosabatlarining (dasturlar tizimi, turli partiyalar va ijtimoiy tashkilotlar nizomlari va deklaratsiyalari orqali) in’ikosidan va markazida davlat haqidagi masala turadigan hokimiyatga munosabati orqali ularning amalga oshirilishidan iborat. Shuning uchun, siyosatning mafkuraviy funksiyasi, bir tomondan, davlat hokimiyatini rasmiylashtirishga, boshqa tomondan esa ijtimoiy norozilikning turli hujjatlarini asoslashga xizmat qiladi.

Ma’naviy-amaliy faoliyat tomonlarining biri sifatida, huquqiy qarashlar, nazariyalar va his-tuyg’ular, huquqiy normalarni bilish va amalga oshirish va ularni turli ijtimoiy guruhlar manfaatlari va ehtiyojlari tomonidan aniqlanadigan baholash majmui sifatida siyosat huquqiy ong va huquqiy faoliyatni o’z ichiga oladigan jamiyatning huquqiy sohasi bilan yaqindan bog’langan bo’ladi va shu sababli huquq ijtimoiy hayot faoliyatining normativ sohasi hisoblanadi;

Boshqa normativ soha jamiyat tomonidan tarixan ishlab chiqilgan va xatti-harakat amaliyotida amalga oshadigan axloq normalari, qoidalari va tamoyillarining majmui sifatida tushuniladigan ijtimoiy ongning eng qadimgi shakllaridan biri - axloq hisoblanadi.

Odamlar munosabatlarni tartibga solishni axloq xulqdan farqli ravishda jamoatchilik fikri orqali amalga oshiradi. Axloqiy normalar va kategoriyalar mazmuni tarixan o’zgaruvchan, ammo, axloqning asosiy tamoyillari va tushunchalari umumbashariy, azaliy asosni (keksalarga hurmat, bolalarga g’amxo’rlik qilish va boshqalar) o’zida mujassam etadi. Axloqning asosiy vazifalari – tartibga solish, keskin baholash va bilish, ammo, unga ham tarbiyaviy, prognostik va kommunikativ vazifalar xos bo’ladi.

Jamiyatda alohida o’rinni eng asosiy ifodasi obyektiv va subyektivning hamjihatligidan (rassomning tasavvuridagi real dunyo); birlik va umumiylikdan (har bir tasvirning o’ziga xosligi va unga xos yig’uvchanlik elementi); ratsional va emotsionaldan (hissiy kechinmalar ta’siri orqali aniq ma’lumot) iborat badiiy tasvir shaklida hayotni (tabiiy va ijtimoiy voqelik, odamning ichki dunyosini) aks ettirish va bildirishning maxsus shakli – san’at hisoblangan estetik munosabatlar va estetik faoliyat egallaydi. Biroq, san’at asarini yaratish – bu estetik faoliyatning faqat bir tomoni, boshqasi esa, asar «borlig’ining» muhimligi kam bo’lmagan tomoni – bu san’atning asosiy vazifasi bilan belgilanadigan – estetik bilan bir qatorda bilish, tarbiyaviy, mafkuraviy, kommunikativ kabi vazifalarni bajaradigan uning estetik idrok jarayoni.

Jamiyatda dunyoqarashga oid katta rolni azaldan inson ustidan hukmronlik qiladigan va unga bog’liq bo’lmagan ilohiylikka e’tiqod qilishga asoslangan din o’ynardi. Ijtimoiy hodisa sifatida din ijtimoiy (ijtimoiy hayotning obyektiv dalillari), gnoseologik (insonning atrof-muhitni bilish va tushuntirishga intilishi) va psixologik (insonning salbiy tuyg’ulari va kechinmalari, real hayotdan noroziligi) ildizlarga ega va diniy psixologiya va diniy mafkura bilan ifodalangan diniy ongni va diniy harakatlar va diniy muassasalari birlashtirgan diniy faoliyatni o’z ichiga oladi. Dunyoqarash bilan bir qatorda dinning asosiy vazifalari tinchlik o’rnatish bilan bog’liq, xayoliy-kompensator, mafkuraviy, tarbiyaviy va kommunikativ hisoblanadi.

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

1. Ijtimoiy ong sohalari sifatida ijtimoiy psixologiya va mafkuraning o’zaro ta’siri xususiyatlarini ochib bering.

2. Davlatning «turi» va «shakli» tushunchalari farqi, jamiyat siyosiy hayotini o’rganishda ularning rolini aytib bering.

Mavzu 6. Ijtimoiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlari va subyektlari. Inson va tarixiy jarayon

Mavzu savollari:

1. Ijtimoiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlari va subyektlari. Aniqlovchi faoliyati sifatida qiziqish. Xalq - harakatlantiruvchi kuch va tarixiy jarayonning subyekti.

2. Shaxs ijtimoiy rivojlantirish subyekti sifatida. Tarixiy shaxslar roli.

Mavzuni o’rganishning maqsad va vazifalari.

Maqsad va vazifalar – ijtimoiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlari va subyektlarini aniqlash, insonlar faoliyatini rag’batlantiradigan asl sabablarni ochish, shuningdek, tarixiy jarayonda shaxs va millatning o’rnini ijtimoiy jamiyat sifatida tasvirlash.

Mazkur mavzuni o’rganishdan so’ng, talabalar:

Insonlar faoliyatini rag’batlantiruvchi ijtimoiy rivojlanish va sabablarning «harakatlantiruvchi kuchlar» va «subyektlar» kategoriyasi; tarixiy jarayonda ijtimoiy jamiyat sifatida xalq roli; «shaxs» falsafiy tushunchasi va ijtimoiy faoliyat subyekti sifatida shaxs roli va tarixiy shaxslari rolini bilishlari lozim.

Ijtimoiy rivojlanishning «harakatlantiruvchi kuchlari» va «subyektlari» tushunchasini ta’riflash va ularning farqlarini ko’rsatish; ijtimoiy faoliyat aniqlovchilarini aniqlash; tarixiy rivojlanishida xalq rolini ijtimoiy jamiyatining roli sifatida asoslash; shaxs rolini tarix subyekti sifatida ochib berish va tarixiy shaxslar rolini tavsiflash imkoniyatiga ega bo’lishlari lozim

Ijtimoiy rivojlanishning «harakatlantiruvchi kuchi», «subyektlari», ijtimoiy jamiyat sifatida «xalq», «shaxs», «tarixiy shaxs» kategoriyalarini tahli qilish; o’z dunyoqarashi nuqtai nazarini aniqlash va ijtimoiy rivojlanishda shaxs va xalq rolini mustaqil ravishda tahlil qilish ko’nikmalariga ega bo’lishlari lozim.

Mavzuni o’rganishda, e’tiborni quyidagi tushunchalarga qaratish lozim:

· tarixning harakatlantiruvchi kuchlari;

· ijtimoiy rivojlanish subyektlari;

· manfaatlar;

· xalq;

· olomon;

· inson;

· shaxs;

· o’ziga xoslik;

· individ;

· tarixiy shaxs;

· mashhur shaxs;

· o’z-o’zini anglash;

· tanlash erkinligi;

· erkin tanlash;

· javobgarlik;

· nufuz.

Mavzu bo’yicha nazariy material

Savol 1. Ijtimoiy tizim va uning o’ziga xos xususiyatlari. Jamiyat nimtizimi sifatida moddiy ishlab chiqarish va ijtimoiy soha.

Ilgari bayon etilganidek, insoniyat jamiyati tarixi – obyektiv qonuniyatlarga asoslangan tarixiy jarayon, ammo shu bilan birga – inson faoliyatining mahsulidir. Shuning uchun tarixda uning harakatlantiruvchi kuchlari sifatida kim faoliyat ko’rsatadi va insonlarni nima harakatga keltiradi, ularning harakatlari manbalari qanday.

Insoniyat tarixining harakatlantiruvchi kuchlari nuqtai nazaridan uni tahlil qilish tarixiy jarayonda ishtirok etayotgan va avvalambor, eng muhim ijtimoiy o’zgarishlarning zarurligini, mohiyatini, yo’nalishini va sur’atini aniqlovchi haqiqiy kuchlarni aniqlash imkonini beradi.

Jamiyat tarixi - bu turli sinflar, millatlar, xalqlar va shaxslarning murakkab bo’lgan o’zaro hamkorligi va qarshi kurashidan kelib chiqadigan yaxlit jarayon, ya’ni tarix turli jamoalarning o’zaro faoliyati orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun, jamiyatning harakatlantiruvchi kuchlari tarixiy jarayonning barcha «a’zolari» faoliyati hisoblanadi.

«Harakatlantiruvchi kuchlar» tushunchasidan «tarix subyekti» tushunchasini farqlay olish lozim. Tarixiy jarayonning subyektlari jamiyatda o’z o’rnini anglaydigan, ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan maqsadlarga tayanadigan va ularni amalga oshirishda ishtirok etadigan shaxslar va ijtimoiy hamjamiyat hisoblanadi. Ijtimoiy subyektning shakllanishi tarixning rivojlanishi davomida bo’lib o’tadi. Shu bilan birga, umumiy g’oya shundan iboratki, ongli tarixiy ijodga tobora keng xalq ommasi jalb qilinyapti. Biroq, hatto zamonaviy jamiyatda, ijtimoiy subyektlarning jamiyatda ta’siri cheklangan.

Tarixning harakatlantiruvchi kuchlari va subyektlari xususiyatlari: insonlarni faoliyatga nima undaydi? degan savolga javobni ham taqozo etadi.

Insonlar faoliyatini rag’batlantiruvchi haqiqiy sabab qiziqishlar hisoblanadi. Ular birinchi navbatda jamiyatda hukmron bo’lgan iqtisodiy munosabatlar va sinflar, ijtimoiy guruhlar va ijtimoiy munosabatlar tizimida shaxslar holati bilan belgilanadi. Qiziqishlar insonlarni muayyan xatti-harakatlarga undashadi, bu harakatlarning maqsad va vositalariga ishora qiliahdi, ular uchun ichki turtki bo’ladi.

Qiziqish tabiatini tushunishning tortishuvli xususiyatini va ko’p ma’noliligini hisobga olib, qiziqish tushunilgan yoki tushunilmaganligiga qaramasdan u obyektiv mavjudligini ta’kidlaymiz. Ammo, insonlar faoliyatining, ular faolligining xususiyati jamiyat, sinf yoki shaxsning obyektiv qiziqishning mavjudligini anglash darajasiga bog’liq.

Shunday qilib, ongli qiziqishlar insonlar maqsadli faoliyatining ideal turtki beruvchi kuchlari ahamiyatiga ega bo’ladi. Turli ijtimoiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga olmasdan uning rivojlanish yo’llarini, shu jumladan, rus jamiyatning isloh qilinishini ilmiy tushunishning iloji yo’q.

Ijtimoiy falsafa ijtimoiy jarayonlar qonunlarini o’rganib, turli jamoalar va shaxslarning ijtimoiy rivojlanishiga ta’sir ko’rsatish va yo’lga qo’yish uchun imkoniyatlarni tahlil qiladi. Shuning uchun tarix subyektining muammosi – bu, birinchi navbatda, tarixiy jarayonda xalq va shaxs roli haqidagi savol hisoblanadi.

Bu savol falsafa tarixida ko’p marta hal qilingan. Falsafiy va sotsiologik tahlilda «xalq» tushunchasi turli ma’nolarga ega. Shu bilan birga bu tushuncha ijtimoiy falsafada eng kam o’rganib chiqilganligini hisobga olish lozim. Xalqni mamlakat, mintaqa yoki etnik guruh (masalan, Komi xalqi) aholisi bilan tenglashtiriladi; yoki ijtimoiy-siyosiy jamiyat (Amerika aholisi) deb hisoblanadi; ko’pincha «xalq» tushunchasi mehnatkashlar, oddiy odamlar ma’nosida ishlatiladi.

Falsafiy tahlilda «aholi» va «xalq» tushunchasini farqlash lozim: birinchisi hajmi bo’yicha katta, ya’ni xalq aholining bir qismini tashkil etadi. Bu tushunchalar o’rtasida farqlar mezoni muayyan vaqt davomida progressiv ijtimoiy o’zgarishlarga turli sinflar, odamlar guruhlarining qiziqishi hisoblanadi. Ijtimoiy rivojlanish jarayonida bu muammolar o’zgaririshi sababli, taraqqiyot mohiyatining o’zi o’zgaradi, bu bosqichda xalqni tashkil etadigan qatlamlarning ijtimoiy tarkibi shubhasiz o’zgaradi. Shuning uchun, xalq – bu azaldan o’zgaruvchan, o’z obyektiv holatiga ko’ra muayyan bosqichda mamlakatni izchil rivojlantirish masalalarini hal qilishda ishtirok etish imkoniyatiga ega aholining bir qismi, sinflari, tabaqalarini o’z ichiga oluvchi ichida turfa xil odamlar bo’lgan jamiyat.

«Xalq»ni obyektiv shakllanayotgan ijtimoiy jamiyat sifatida tavsiflash uchun muayyan ongli subyektiv omillar ham muhim. Mazkur masalaga bag’ishlangan zamonaviy falsafiy va sotsiologik tadqiqotlarda bunday omillar qatoriga quyidagilar kiradi: xalqning ma’naviy butunligini mustahkamlovchi umumxalq g’oya; umumtarixiy o’tmish va uning tarixiy xotirasi (o’tmishni hozirgi kunda saqlash) aks ettiruvchi va umumtarixiy istiqbol.

Ijtimoiy-falsafiy tahlilda «xalq» kategoriyasi muhim vazifani bajaradi, ya’ni odamlar turli guruhlarining o’zgarishlarning tarixiy jarayonida ommaviy jalb qilinishi yoki jalb qilinmasligini aniqlashga imkon beradi.

Xalq mohiyatini ijtimoiy jamiyat sifatida muhokama qilish falsafiy va sotsiologik nazariyaga materialistik model nuqtai nazaridan uning rolini ijtimoiy o’zgarishlarning barcha sohalarida tarixning harakatlantiruvchi kuchi va subyekti sifatida ochishga imkon berdi: moddiy ishlab chiqarish, ijtimoiy va siyosiy, ma’naviy.

Biroq, xalq rolini tarixning harakatlantiruvchi kuchi va subyekti sifatida oshirib ko’rsatish, mutlaqlashtirish noto’g’ri bo’lardi.

Jamiyatning o’ziga xos faoliyatida xalq roliga ko’p qirrali baho berilishi lozim, chunki, unda ko’p ziddiyatlarni topish mumkin, unga sog’lm fikr ham, turli xurofotlar ham xos bo’lishi mumkin. Boshqa so’zlar bilan aytganda, xalq – bir-biriga yaqin, o’zgaruvchan va ziddiyatli jamiyat, ya’ni, statistik, ehtimolli jamiyat. Uning o’rni turli davrlarda har xil: u butun voqealar rivoji bog’liq bo’lgan faol kuch sifatida harakat qilishi mumkin, ammo, tarixda bu tez-tez bo’lib turgani kabi jim qolishi ham mumkin.

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

1. Tarixiy rivojlanishning «harakatlantiruvchi kuchlari» va «subyekti» tushunchalarini farqlash mohiyati nimadaligini tushuntiring.

2. Ijtimoiy o’zgarishda xalq rolini tushuntiring. Ushbu masala yuzasidan Sizning nuqtai nazaringiz.

Savol 2. Shaxs ijtimoiy taraqqiyot subyekti sifatida. Tarixiy shaxslar roli.

Xalqning xususiyati tarix subyekti sifatida muayyan shaxslar faoliyati ahamiyatini inkor qilish yoki kamaytirishni bildirmaydi. Xalq, sinflar, millatlar va boshqa ijtimoiy jamoalarning roli tarix subyektlari sifatida shaxslar, ularning xatti-harakatlari, o’ziga xos harakatlarida amalga oshadi. Bundan tashqari, ijtimoiy rivojlantirish, uning sur’atlari va islohotlar darajasiga ommaning ta’sir darajasi ularning har birining tarixiy jarayon maqsadlarini, obyektiv shartlar, qarorlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda ishtirok etishga bog’liq.

Tarixda shaxs rolini aniqlash va uning mohiyatini anglash uchun unga ma’nosi jihatdan yaqin bo’lgan «inson», «individ», «shaxs» tushunchalarini ajratish lozim.

Inson tushunchasi - inson zotiga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarni ifoda etuvchi umumiy tushuncha. Shuning uchun inson - biosotsial zot, ya’ni ham umumijtimoiy va ham biologik xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Individ – alohida, bitta odam.

Shaxs, asosan, inson hayotining ijtimoiy jihatini belgilaydi. Inson o’ziga xos ma’naviy va moddiy madaniyat muhitida shaxs sifatida tug’iladi va shakllanadi. Alohida shaxsni uning ijtimoiy aloqalarisiz olib qaragan taqdirda, inson mohiyatini tushunish mumkin emas.

Shu nuqtai nazardan, shaxs uning ongining individual xususiyatlari va faoliyatida ifodalangan, insonning jo’shqin, aqlli, ijtimoiy, madaniy va ma’naviy-axloqiy va irodali fazilatlarining nisbatan barqaror yaxlit tizimini bildiradi. Shaxsga xos o’ziga xoslik, yagonalik xususiyatini tavsiflash uchun «o’ziga xoslik» tushunchasi ishlatiladi. Shuning uchun, shaxs umumiylik, (ijtimoiy-tipik), o’ziga xoslik (sinfiy, milliy) va alohidalikning (individuallik, yagonalik, faqat shu shaxsga xos bo’lgan) birlikni ifodalaydi. Bu shaxsning asosiy xususiyatlari bilan belgilanadi. Shaxs – bu o’zini o’zi anglash, iroda, dunyoqarashning muayyan xususiyatlariga ega ijtimoiy rivojlangan odam. Bundan tashqari, shaxs tanlov erkinligi (tashqi ta’sir natijasida emas, balki, o’z ixtiyori bilan ish tutishga imkoniyat) va erkin tanlash (ya’ni, xatti-harakatlar shaxs va jamiyat rivojlanishining talablariga javob beradi) bilan ajralib turadi. Nihoyat, shaxs o’z xatti-harakatlari uchun hag oldida va ham boshqa odamlar oldida javobgarlikni his qilish xos isoblanadi.

Shaxsning shakllanishi insonning butun hayoti davomida bo’lib o’tadi. Shaxsni umumlashtirish – bu ijtimoiy muhitga kirish va unga moslashish, ijtimoiy vazifalarni o’zlashtirish, o’z qiziqishlarini, ehtiyojlarini belgilash va hayotdagi maqsadlarini amalga oshirish jarayoni.

Shaxsning umumlashtirilishi, shakllanishi jarayonida ijtimoiy muhitning obyektiv omillari, shuningdek, subyektiv tarkibiy qismlar – dunyoqarashi, ahamiyatli maqsadlari, hayot tajribalari asosida o’z xatti-harakatlarini boshqaruvchi shaxs ongi o’zaro ta’sir ko’rsatadi.

Tarixiy voqealar jarayoniga har bir shaxs ta’sirini ta’kidlab, alohida shaxslar o’z qobiliyatlari va fazilatlariga muvofiq ijtimoiy jarayonlarga jiddiy ta’sir ko’rsatishlari mumkinligini ko’zda tutish muhim ahamiyatga ega.

Bu ta’sir xususiyatini, darajasini aniqlash uchun «tarixiy» shaxs va «taniqli» shaxs tushunchasini farqlash zarur. Ular uchun umumiylik tarix jarayoniga katta ta’sir ko’rsatish darajasi hisoblanadi. Biroq, har qanday shaxsni ham mashhur deb atab bo’lmaydi. Uning faoliyati jamiyatni izchil o’zgartirish bilan bog’liq bo’lgan taqdirda, u shunday hisoblanadi.

Tarixiy shaxslar ijtimoiy jarayon sur’atini jadallashtirishi (agar shaxsning faoliyati izchil bo’lsa) ham, sekinlashtirilishi (uning faoliyati izchil moyillikka zid bo’lsa) ham yoki teskari ta’sir ham ko’rsatishi mumkin. Biroq, bu shaxslar tarixiy jarayonni tubdan o’zgartirolmaydi, chunki obyektiv qonunlar kuchini bekor qilish ularning izmida emas.

Tarixiy shaxsning ijtimoiy jarayonlarga ta’siri ikki tarkibiy qism: bir tomondan, ijtimoiy sharoitlar, boshqa tomondan, muayyan bir shaxsning g’ayrioddiy fazilatlarining o’ziga xos qobiliyatlari natijasidir. Shu bilan birga, ijtimoiy sharoitlar muhim ahamiyatga ega.

Tarixiy shaxsning vujudga kelishi unga o’z qobiliyatlarini namoyon qilish imkoniyatini beradigan obyektiv sharoitlar, ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi. Biroq, bu tasodiflarning tarixiy voqealarga ta’sirini inkor qilmaydi. Aynan qanday shaxs dolzarb ijtimoiy muammolarni, uning o’ziga xos xislatlarini amalga oshirishda yetakchi rolni o’ynashi tasodifiy bo’lishi mumkin.

Ijtimoiy jarayonida tasodif rolini baholashda yangi yondashuvlarni o’z-o’zini tashkil qilish ochiq tizimlarining umumiy qonuniyatlarini o’rganuvchi sinergetika ochib beradi. Muhim ahamiyatli omilga ega bo’lmagan tasodifni unchalik ahamiyatga ega bo’lmagan sifatida inkor qilib, jamiyatning o’zgaruvchan holati sharoitida (inqirozi, siyosiy tartibsizliklari) tasodifiy ta’sirlar, alohida shaxslar, ijtimoiy harakatlarning muqobil belgisi va usuliga nafaqat ta’sir qilishi, balki aniqlashi ham mumkin bo’lganda, sinergetika uning konstruktiv rolini ochib beradi. Murakkab tartibli tizimlar ularning rivojlanish yo’lini bog’lashi mumkin emas, ammo ularning o’z yo’nalishlarini namoyon qilishiga hissa qo’shishi mumkin va bu yerda shaxsiy xatti-harakat, uning vaziyatni tushunish qobiliyati va voqealar rivojiga ta’siri, jamoa oldida javobgarlikning katta mas’uliyatini anglash alohida ahamiyat kasb etadi.

Bilimni tekshirish uchun mashqlar:

1. «Shaxs» va «o’ziga xoslik» tushunchalari nimasi bilan farq qilishini ifodalang.

2. Tarixiy shaxslar tarix jarayonini tubdan o’zgartirish mumkin yoki yo’qligini o’ylab ko’ring (masalan, uni orqaga qaytarish).

[1] V.I.Lenin ATT. 5-nashr. 23-j. –43–44-b.

1 I.V.Stalin. Leninizm masalalari. O’n birinchi nashr. Davlat siyosiy adabiyot nashriyoti, 1952y. –.574-b.

[КП1]